Granice nauki

Zbigniew Wróblewski

Nauka (w sensie science) jest paradygmatem wiedzy; cecha naukowości jest przypisywana nie ze względu na treści w niej zawarte, ale ze względu na SPOSÓB, w jaki te treści są analizowane i systematyzowane. Innymi słowy, treści są umieszczone w takim obszarze wiedzy, w którym została wypraco­wana METODA badawcza. Metodę tą można scharakteryzować za pomocą dwóch cech: ścisłości i obiektywności^[1].

W praktyce naukowej spotykamy się różnego rodzajami granic, które mogą być opisane przez określony typ transcendencji: transcendencja mocna (onto- logiczna) opisuje sferę rzeczywistości ontologicznie różną i wyższą od rzeczy­wistości poznawalnej za pośrednictwem zwykle stosowanych instrumentów (doświadczenie, narzędzia logiczne) oraz transcendencja słaba jako inne spoj­rzenie (punkt widzenia) na jakikolwiek obiekt indywidualny. Wspólnym mianownikiem dla transcendencji mocnej i słabej jest istnienie granicy, brzegu: transcendencja jest tym, co przekracza granicę. Jeżeli mówimy o granicy mojej subiektywności, to transcendencją względem mojej subiektywności jest każde indywiduum. Jeżeli granica jest rozumiana jako świat obiektów materialnych, to transcendencją jest rzeczywistością pozaświatową, pozazmysłową².

Zadaniem naukowca jest poszerzanie granic nauki, ale nigdy ich prze­kroczenia. W tym sensie redukcjonizm metodologiczny należy do podejścia naukowego jako takiego. Naukowiec pozostaje w obrębie dziedziny przed­miotowej (pola badań), gdy nowe pojęcia wprowadza do nauki przez powią­zania z pojęciami poprzednimi (wyjściowymi) za pomocą rozumowań logicz­nych. W tym sensie granice poznania w nauce nie istnieją, gdyż w jej obszarze ciągle pojawiają się nowe przedmioty do zbadania. Tylko pozornym kontr­argumentem jest stwierdzenie istnienia przedmiotowego domknięcia pewnych dziedzin, np. sekwencjonowanie genomu człowieka lub ułożenie kompletnego systemu pierwiastków. Pozorność ta wynika z przyjęcia założenia, że roz­patrywane są przedmioty tylko w perspektywie jednego poziomu ontologicz- nego, nie biorąc pod uwagę poziomów niższych i wyższych. Jeżeli nawet następuję domknięcie dziedziny przedmiotowej na jednym poziomie, to otwierają się nowe dziedziny poniżej lub powyżej domkniętego poziomu^[2].

Gdy uwzględnimy specyficzny charakter dyscyplin naukowych, to zauwa­żamy ich granice konceptualizacji, np. granice mechaniki klasycznej w obli­czu pojęć mechaniki relatywistycznej i mechaniki kwantowej — granice, które należy przekroczyć, a nie przesunąć.

Przy takim rozumieniu nauki można sformułować następujące ogólne wnioski na temat jej granic:

1. Rozpoznanie faktu ograniczonego zakresu zastosowań kategorii nau­kowych do opisu całej rzeczywistości. Nauka jako całość obejmująca wszy­stkie dyscypliny naukowe pozostaje zawsze niezupełna. Nawet jeżeli byśmy addytywnie potraktowali dziedziny przedmiotowe dyscyplin szczegółowych (fizyka, chemia, biologia) i uważali, że zbudowaliśmy całościowy system nauk przyrodniczych, poza którym relatywnie już nic nie pozostaje, to nadal pamiętać należy o tym, że ujęliśmy tylko fragment naszego doświadczenia świata. Uwzględniając to, że podstawowe predykaty wyznaczające dziedziny przedmiotowe są empiryczne, pozostajemy wewnątrz horyzontu empirycz­nego, a całość nauki jest całością doświadczenia empirycznego. Całość do­świadczenia empirycznego nie utożsamia się z całością doświadczenia.
2. Horyzont całości pojawia się w perspektywie badań naukowych. Nau­kę określa się, abstrahując od całej rzeczywistości oraz koncentrując się na jakimś określonym jej wycinku. Ale już nawet to stwierdzenie odwołuje się pojęcia: natura była ujmowana jako ideał, miara, norma. Usprawiedliwiało to odniesienie pojęcia natury do głównych rodzajów aktywności człowieka: poznawczej, praktycznej, wytwórczej, a więc także do podstawowych kate­gorii filozoficznych — prawdy, dobra i piękna.

Funkcje odgraniczające (deskryptywne) i wartościujące (preskryptywne) tej kategorii zostały zakwestionowane współcześnie w wyniku głębokim zmian teoretycznych (głównie filozoficznych) oraz nowych możliwości pro­jektów cywilizacyjnych głównie w obszarze tego, co techniczne, np. inży­nieria genetyczna, bionika, nanotechnologia, techniczna reprodukcja przy­rody, chemiczne syntezy sztucznych pierwiastków, sztuczna natura. Poja­wiają się więc postulaty, by zrezygnować z kategorii, która straciła swoje wyraźne kontury i ma już tylko wartość historyczną, ewentualnie wartość wygodnego (bo nieokreślonego wyraźnie) narzędzia w dyskusjach ideo­logicznych. Obrońcy klasycznego pojęcia natury będą jednak wskazywać, że istnieją obszary badań teoretycznych, w których trudno jest zrezygnować z tej kategorii, np. w metafizyce, antropologii, etyce, tłumacząc przy okazji, że tam, gdzie nie ma natury, nie ma też i normy. Stan kontrowersji otwiera pole dyskusji, w którym stawiane są po raz kolejny pytania:

• czy można sfor­mułować, a jeżeli tak, to jakie są kryteria wyróżniające porządek naturalny i sztuczny?
• czy kategoria naturalności/sztuczności jest wewnętrznie zróżni­cowana (np. stopniowalna)?
• czy natura jest miarodajnym porządkiem, który umożliwia człowiekowi zrozumienie siebie w relacji do niej i swoich wy­tworów (sztuki, techniki)? czy można „nowocześnie” bronić tezy o jedności natura naturans, natura naturata?
• czy poza naturą posiadamy instancję, do której moglibyśmy się odwoływać w krytyce manipulacji technicznej?
• czy w każdym projekcie technicznym musimy zakładać, że możemy zdać się na współdziałanie przyrody?
• czy ona jest niezawodna?^[3]

Wyróżnionym polem dyskusji powyższych kwestii jest współczesny kry­zys ekologiczny, w którym przejawiają się skomplikowane relacje: natura — nauka — technika. Temat granic natury/przyrody wskazuje na szereg nowych aspektów jej doświadczenia, które były dotąd przysłonięte w naukowo- technicznej perspektywie ujęcia przyrody. Zarys nowego doświadczenia przyrody można opisać poprzez wskazanie na odkrycia jej kolejnych aspek­tów, które albo były na marginesie poznania, albo dopiero w XX wieku zo­stały wywołane. Do charakterystycznych zjawisk, które wyznaczają hory­zont aktualnego zainteresowania naturą, zalicza się m.in.:

1. ODKRYCIE GRANIC NATURY. Odkryto skończoność natury poprzez uświadomienie sobie jej granic: jej zasobów naturalnych, zdolności do regene­racji, nieodwracalność procesów degradacji. Teoretycznej świadomości, nadbudo­wanej m.in. na wynikach fizyki teoretycznej, nieskończoności granic przyrody w mikro- i megaskali zaczyna towarzyszyć świadomość skończoności skali tych obszarów przyrody, w których człowiek egzystuje jako swym „Lebenswelt”, ograniczoność zasobów naturalnych (woda, gleba, powietrze, surowce mineralne), systematyczne zmniejszanie bioróżnorodności, zmniejszenie powierzchni terenów względnie wolnych od antropogenicznej presji technicznej i gospodarczej.
2. ODKRYCIE NIEBEZPIECZNEJ WRAŻLIWOŚCI NATURY. Przejawia się to w świadomości, że systematycznie są przekraczane cykle reproduk­cyjne przyrody, uruchamiane niekontrolowane procesy ekologiczne, nad któ­rymi trudno zapanować technicznie, politycznie i ekonomicznie, np. wyso­kość kominów, długość rur kanalizacyjnych to czynniki, które nie są wy­starczające, żeby zlikwidować chociażby problem zbyt wysokiej skali zanie­czyszczeń. Stabilność układów przyrodniczych jest utrzymywana w pewnych granicach zmienności podstawowych parametrów fizycznych, biologicznych i ekologicznych. Bujnie rozwijająca się ekologia bada takie granice. Wiele z nich jest już rozpoznanych, ale nadal istnieją zależności na rożnych pozio­mach organizacji ekologicznej (populacji, ekosystemu, biosfery), których do­puszczalny poziom zmienności podstawowych warunków jest
3. ZDOBYCIE MOCY PRZEKSZTAŁCANIA NATURY. Człowiek dyspo­nuje mocą modyfikującą „nienaruszalność natury”. Wyobrażenie natury jako względnie stałej podstawy wszelkiej działalności człowieka, zostało nad­wyrężone przez nowe zdobycze techniki, które świadomie lub nieświadomie (w formie skutków ubocznych) są skierowane na przekształcanie środowiska przyrodniczego. Może to polegać bądź na dysponowaniu mocą destrukcyjną nieświadomie uwalnianą w postaci skutków ubocznych interwencji technicz­nych w biosferze (np. antropogeniczne zmiany klimatyczne, zanik bio­różnorodności) bądź na posiadaniu umiejętności sterowania, manipulowania podstawowymi procesami życiowymi (np. inżynieria genetyczna). Nowość technicznego przekształcania środowiska przyrodniczego polega na tym, że natura jest objęta działaniem techniki o globalnych rozmiarach. Globalny charakter zmian ekologicznych związany jest z globalizacją systemów technicznych oraz ich mocą przekształcającą (także destrukcyjną).
4. SZTUCZNE ŚRODOWISKO ŻYCIA CZŁOWIEKA. Działalność tech­niczna człowieka zmierza w kierunku tworzenia sztucznego środowiska, którego symbolem jest miasto i techniczna reprodukcja przyrody. W czasach nowożytnych odnowiono starożytne dychotomie, w których przyroda jest określana jako to, co znajduje się na zewnątrz, poza „murami miasta”. A więc to, co jest poza granicami cywilizacji (miejskiej), np. nienaruszona przyroda, ale także wieś, lud (przeciwstawiony społeczeństwu), to wszystko jest trak­towane jako coś zewnętrznego. Z punktu widzenia obywatela miasta przy­roda może być przedmiotem tęsknoty, miejscem uwolnienia od uciążliwości cywilizacji, łączy się z wyobrażeniem zdrowia. Mieszczańska tęsknota za przyrodą wzmocniona przez procesy polityczne, gospodarcze w XIX wieku doprowadziła do procesu sprowadzania przyrody do miasta. Generalnie mia­sto staje się drugą naturą (drugim środowiskiem) dla człowieka, totalnym artefaktem, do którego natura została wchłonięta. Zanika różnica między tym, co naturalne, a tym, co wytworzone. Sprzyja temu procesowi także tworzenie technicznych obiektów tzw. sztucznej natury w różnorodnych postaciach. Demonstruje się to między innymi w metodach uprzemysłowio­nego rolnictwa, możliwości powoływania nowych gatunków roślin i zwie­rząt (inżynieria genetyczna), technicznych możliwościach zmian w ekosys­temach (obecnie stany pierwotne ekosystemów nie odnawiają się samo­dzielnie, można to uczynić, ingerując metodami technicznymi, np. rekul­tywacja potoków); ciało ludzkie także może być technicznie reprodukowane (rozmnażanie, sztuczne narządy).
5. FRAGMENTARYZACJA OBRAZU NATURY. Dynamika skutków ubocz­nych interwencji technicznych w przyrodę, trudności z jej teoretycznym (możliwość przewidywania, szacowania ryzyka) lub praktycznym opano­waniu są powiązane z przekonaniem, że istnieją bariery w stworzeniu teorii naukowej całej natury. Proponowane w tym kontekście różnego rodzaju teo­rie holistyczne, systemowe (np. teoria systemów złożonych) nie gwarantują kontroli działalności cywilizacyjnej człowieka we wszystkich istotnych aspektach. Globalny charakter problemów ekologicznych, z racji skompli­kowania przedmiotu (procesy w biosferze), nie ma dobrze ugruntowanych teorii wyjaśniających (z czynnikiem prognostycznym). Dyskusja, np. na te­mat zmian klimatycznych: czy są one procesem naturalnym, czy antropo­genicznym, wskazuje na niepożądany, w tym kontekście, pluralizm teorii, który jest ideologicznie wykorzystywany do promowania lub krytyki okreś­lonej polityki ekologicznej. Podobnie rzecz się ma także z dyskusją wokół ekologicznych skutków uwolnionej uprawy i hodowli organizmów gene­tycznie zmodyfikowanych (GMO). Określenie skali ryzyka ekologicznego takich praktyk przybiera skrajne wartości — od względnego bezpieczeństwa do wizji katastrofy ekologicznej.
6. NATURA POTRZEBUJĄCA OCHRONY. Ponowne uświadomienie sobie tych faktów (co zostało także wzmocnione i utrwalone m.in. w świadomości potocznej poprzez raporty, debaty publiczne, ruchy ekologiczne itd.) okreś­liło nowy moment w rozumieniu przyrody: natura z racji wymienionych ograniczeń wymaga ochrony, sama z siebie nie jest w stanie odtworzyć stanów naturalnych, zachować podstawowych cyklów ekologicznych itd. Nie jest już traktowana jako „Matka-karmicielka”, która jest podstawą zaufania w różnego rodzaju projektach przekształcania środowiska przyrodniczego, albo jako przedmiot badań fizyki, który wyczerpuje wszystkie ważne aspekty przyrody. Obecnie dominuje perspektywa nauk biologicznych i eko­logicznych w poznawaniu przyrody, bowiem człowiek jest jej częścią — jak pisze Lothar Schäfer — albo jako żywy, albo jako martwy. Kosmologiczne ujęcie przyrody jako uniwersum ustępuje ujęciom przyrody jako biosfery, jako przyrody ożywionej.
7. REWALORYZACJA NATURALNOŚCI. Tym fundamentalnym doświad­czeniom przyrody w dobie kryzysu ekologicznego towarzyszy określone doświadczenie aksjologiczne: jej swoiste dowartościowanie, docenienie tego, co naturalne (pochodzące z natury), preferowanie naturalnych stylów życia (zgodne z naturą). Natura traktowana jest jako wartościowa (nie tylko w schemacie środek-cel ludzki) oraz jako miara dla ludzkich działań (nor­matywny charakter natury). Natura/naturalny funkcjonuje w dyskursie eko­logicznym jako ideał. Powoływanie się na naturę sugeruje istnienie porządku w dziedzinie makro-mezo-mikrokosmosu, w odniesieniu zarówno do indy­widuów, jak i wspólnot (np. społeczeństwa ludzkie). Porządek ten jest traktowany normatywnie, wyznacza nasze postępowanie w różnych dzie­dzinach. W sytuacji kryzysu ekologicznego porządek naturalny jest po­wtórnie rewaloryzowany i traktowany jako ideał w porównaniu z porząd­kiem wytworzonym przez człowieka (porządek sztuczny). Z drugiej jednak strony polityka ekologiczna nakierowana na ochronę środowiska naturalnego jest realizowana ze świadomością problematyczności naturalności tego śro­dowiska. Widoczne jest to we współczesnych debatach politycznych, świato­poglądowych i filozoficznych, że potoczne rozumienie natury straciło swą moc opisującą, wyjaśniającą i oceniającą.
8. UTRATA NATURY. Do tego, co zostało powiedziane, należy podać jeszcze pewne warunki ograniczające. Nie jest powszechnym zjawiskiem dowartościowywanie przyrody, w sensie ubolewania nad jej stratą i próby jej odrobienia. Komplementarnie towarzyszy tej inna świadomości — „reali­styczna”, świadomość nieodwracalnej utraty natury w kontekście postępu cywilizacyjnego, którego nie można ograniczyć ani nim sterować (według stanowiska determinizmu technologicznego). Pozostaje tylko ochrona „pamiętnikarsko-romantyczna” i poszukiwanie technicznych substytutów natury, np. naturalnych zasobów. Innymi słowy, kryzys w rozumieniu natury ma nie tylko pozytywną stronę (w sensie odkrycia jej wartości), ale także stronę drugą — negatywną, tj. odkrycie niemożliwości zharmonizowania postępu cywilizacyjnego z „interesami” natury. Według tego „realistycznego” stano­wiska jest za dużo ludzi, zbyt wiele potrzeb materialnych, których nie da się na dłuższą metę utrzymać (wzrost demograficzny, wzrost potrzeb material­nych), nie odchodząc od natury w kierunku supertechnologii^[4].

Doświadczenie kryzysu ekologicznego zwróciło uwagę na nowe lub zapoznane własności natury. Elementem wspólnym tego doświadczenia egzystencjalnego oraz naukowego jest rewizja wyobrażeń o przyrodzie, ukształtowanych przez naukę i technikę. Reakcja na odkrycie ograniczeń bywa jednak zróżnicowana: od radykalnych programów naprawczych w sfe­rze teorii i praktyki po reformistyczne postulaty korektur aktualnych tren­dów cywilizacyjnych.

^[1]  Evandro Agazzi, Dobro, zło, nauka. Etyczny wymiar działalności naukowo-technicznej, tłum. Elżbieta Kałuszyńska (Warszawa: Oficyna Akademicka OAK, 1997), 10.

^[2] Robert Piłat, „Naturalna granica nauki i techniki”, w: Natura i norma. Kontrowersje filo­zoficzne, red. Zbigniew Wróblewski (Lublin: Wydawnictwo KUL, 2010), 69.

^[3] Zbigniew Wróblewski, Natura i cele. Dyskusja argumentu teleologicznego na rzecz ochro­ny przyrody (Lublin: Wydawnictwo KUL, 2010), 5.

^[4] Tamże, 20-29.

Cytowanie

Wróblewski, Zbigniew. 2017. Granice nauki. „Roczniki Filozoficzne” 65, 1: 149-157, DOI: 10.18290/rf.2017.65.1-11

Panel: Granice Natury – Granice Nauki. Wprowadzenie – Paweł Zeidler

Pre-aksjologiczny aspekt granic natury: czy istnieją działania (nie)naturalne? – Grzegorz Bugajak

Granice czy ograniczenia w nauce – Janusz Mączka

Granice natury – granice nauki; granice i ograniczenia nauki – Zygmunt Hajduk

Granice nauki – Zbigniew Wróblewski

Granice natury, granice nauki – Elżbieta Kałuszyńska

Granice natury – granice nauki. Panel dyskusyjny podczas X Polskiego Zjazdu Filozoficznego