Zasada przyczynowości w kontekście eksperymentalnych badań ruchów Browna – Zenon E. Roskal

Zasada przyczynowości doskonale ilustruje interakcje pomiędzy nauką i filozofią. Sformułowana na gruncie filozofii była wielokrotnie wykorzystywana w nauce, także w badaniach tzw. ruchów Browna^[1]. W filozofii scholastycznej na zasadzie przyczynowości oparte były argumenty za istnieniem Boga. Podważanie tych argumentów przez filozofów nowożytnych dało z jednej strony radykalną krytykę ontologicznych sformułowań tej zasady (Hume), z drugiej zaś strony, jej oryginalne ujęcie (Kant), zgodnie z którym zasada przyczynowości ma charakter epistemologiczny. Pod wpływem prac J.S. Milla (1806-1873) ukształtowała się ontologiczna interpretacja zasady przyczynowości jako tezy na temat ustroju przyrody.

Wszechświat, tak dalece jak go znamy, jest zbudowany w ten sposób, że cokolwiek jest prawdą w jednym przypadku, jest prawdą we wszystkich przypadkach pewnego rodzaju; jedyną trudnością jest znaleźć, jakiego rodzaju są te przypadki. Ten fakt po­wszechny, który jest naszym gwarantem wszystkich wniosków z doświadczenia, różni filozofowie opisywali w różnej postaci słownej. Mówili, że bieg zdarzeń w naturze jest jednostajny; że wszechświatem rządzą prawa ogólne; i rzeczy temu podobne.^[2]

Mill zasadę przyczynowości rozumiał ontologicznie jako jednostajność przy­rody. Z drugiej strony charakteryzując praktykę badawczą nauk przyrodniczych za­uważał, że badania eksperymentalne charakteryzują się poszukiwaniem przyczyn:

Obserwacja, krótko mówiąc, bez eksperymentu (zakładając, że dedukcja nie daje żadnej pomocy) może ustalać następstwa i współistnienia, lecz nie może wykazywać związku przyczynowego.^[3]

Według tego filozofa tylko eksperyment jest w stanie wykazać istnienie związku przyczynowego pomiędzy badanymi zjawiskami. Zasada przyczynowości i ba­dania eksperymentalne zostały zatem już u Milla powiązane i dociekania istoty metody eksperymentalnej powinny, jak sądzę, zawierać analizy zastosowań zasady przyczynowości.

Prace tzw. nowych eksperymentalistów utworzyły nowe konteksty analizy badań empirycznych. Filozofowie ci

[…] próbują właśnie wyodrębnić, opisać i bliżej scharakteryzować te elementy eks­perymentalnego postępowania, które zapewniają obiektywność eksperymentalnym wynikom, tzn. decydują o tym, że wyników tych nie można interpretować wyłącznie w kategoriach subiektywnych, jako rezultatów psychologicznych, historycznych, socjologiczno-ekonomicznych uwarunkowań, lecz że są one wynikiem oddziaływań zachodzących w realnie istniejącym świecie przyrody.^[4]

Zasada przyczynowości w interpretacji ontologicznej gwarantuje istnienie obiek­tywnej sfery bytu, ale problemem jest to, w jaki sposób badania eksperymentalne są w stanie odsłonić obiektywną rzeczywistość?

Zapraszamy do lektury!

Z.Roskal, Zasada przyczynowości w kontekście eksperymentalnych badań ruchów Browna ,,Filo-Sofija” 17  (2017) nr 37 cz. 2/II, s. 59-73.

^[1] Aproksymacją tego zjawiska w „długim” okresie czasu jest tzw. proces Wienera. Jeden z najbardziej zna­nych procesów stochastycznych cechującą się mocną własnością Markowa (proces Markowa), zgodnie z którą przyszłe stany procesu są warunkowo niezależne od stanów przeszłych. Ruchy Browna były przedmiotem filo­zoficznych analiz. Por. m.in. D. Mayo, Brownian motion and the Appraisal of Theories, [w:] A. Donovan et al. (eds.), Scrutinizing Science. Empirical Studies of Scientific Change, Kluwer, Dordrecht 1988, s. 219-243; J. von Plato, Theory andExperiment in the Study of Brownian Motion and Radioactivity, [w:] D. Anapolitanos et al. (eds.), Philosophy and the Many Faces of Science, Rowman, New York 1997, s. 144-154.

^[2] J.S. Mill, System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, przeł. C. Znamierowski, PWN, Warszawa,1962, t. 1, s. 477.

^[3] Ibidem, s. 598. Stanowisko Milla wydaje się zbieżne z tzw. manipulacjną koncepcją przyczynowości, którą rozwinął przede wszystkim James Woodward (Making Things Happen: A Teory of Causal Explanation, Oxford University Press, Oxford 2003), ale także Peter Munzies i Huw Price (Causation as a Secondary Quality, „The British Journal for the Philosophy of Science” 1993, 44 no. 2, s. 187-203). We współczesnej filozofii nauki rzadko eksploruje się ten wątek, ale w pracach, które integrują problematykę historii nauki z problematyką filozofii nauki zauważa się przełomowe znaczenie dokonań Milla w kształtowaniu współczesnego pojęcia ekspery­mentu. Por. F. Steinle, Experiments in History and Philosophy of Science, „Perspectives on Science” 2002, 10 no. 4, s. 408. Krytykę stanowiska Milla, zgodnie z którym tylko w badaniu eksperymentalnym możemy ustalić przyczynę przedstawił m.in. P. Lipton, Inference to the BestExplanation, Routledge, London 1993, s. 115-116. Por. także: S. Rappaport, Inference to the Best Explanation: Is It Really Different from Mills Methods?, „Philosophy of Science” 1996, 63, s. 65-80.

^[4] M. Bombik, Nowy eksperymentalizm a wartość eksperymentalnego uzasadnienia w naukach empirycznych, „Studia Philosophiae Christianae” 2005, 41 nr 1, s. 23.