Idee ewolucji w biologii i humanistyce – Krzysztof Łastowski

Książka stanowi wybór artykułów z naukowej działalności Profesora Krzysztofa Łastowskiego.

Obejmuje ona trzy wątki tematyczne. Pierwszy to refleksja metodologiczna nad praktyką badań biologicznych, która podkreśla miejsce i funkcję poznawczą teorii ewolucji, w tym teorię doboru naturalnego. Autor prezentuje wizję wskazującą na konieczność skorygowania słynnego powiedzenia Theodosiusa Dobzhansky’ego, że „nie ma w biologii niczego, co nie byłoby zrozumiane w świetle teorii doboru naturalnego”. Istotą tej korekty jest pogląd, że choć we współczesnej biologii istnieje wiele teorii, to każda z nich w ostatniej instancji musi odnieść się do teorii Darwina.

Drugi wątek jest argumentem za koniecznością zasypania przepaści, jaka przez ostatnie dziesiątki lat powstała między naukami biologicznymi a szeroko rozumianą humanistyką. Sposobem na jej usunięcie może być przeniesienie paradygmatów ewolucyjnych w ich konkretnych wariantach do humanistyki i nauk społecznych. W trzecim wątku ukazano wybrane problemy filozofii biologii. Są to klasyczne pytania o pojmowanie celowości w przyrodzie, istotę rozwoju organizmu, filozoficzne konsekwencje konfrontacji teorii Darwina z kreacjonizmem czy też historię ewolucyjną powstania umysłów ludzkich.

[tabs]
[tab title=”Spis treści”]

SPIS TREŚCI

• Przedmowa  |  9

I. TEORIA I METODA W BIOLOGII EWOLUCYJNEJ

• Wstęp  |  15
• Główne idee ewolucyjne nowożytnej wiedzy biologicznej.
• Zarys analizy historyczno-metodologicznej  |  25
• Galileusz nauk biologicznych  |  47
• Abstrakcja i idealizacja w biologii  |  67
• Konstrukcja praw idealizacyjnych w biologii  |  77
• Lamarck i Darwin. U podstaw idei ewolucji  |  91
• Pojęcie przystosowania populacji. Próba formalnej eksplikacji  |  119
• Dwa obrazy ewolucji w teorii Darwina  |  131
• O wielopoziomowych teoriach naukowych  |  149
• Dlaczego neutralistyczna teoria ewolucji molekularnej Motoo Kimury jest niedarwinowską teorią ewolucji? Próba argumentacji metodologicznej  |  175
• Różnorodność i zmienność. Status pojęciowy oraz zastosowania w biologii ewolucyjnej  |  191
• Ewolucja a epigeneza  |  207
• Zagadnienie ewolucji układów ekologicznych  |  237
• Główne koncepcje badań wpływu stresów na rośliny  |  249
• Problemy metodologiczne i metodyczne w badaniach nad wpływem stresu na rośliny  |  271
• Teoretyczne przesłanki biologii molekularnej. Szkic metodologiczny  |  287
• Założenia metodologiczne koncepcji antropologii Jana Czekanowskiego  |  305
• Dwa wieki teorii ewolucji  |  315
• O statusie poznawczym uniwersalnej koncepcji gatunku  |  325

II. BIOLOGIA WOBEC HUMANISTYKI

• Wstęp  |  331
• U źródeł paradygmatu i megaparadygmatu ewolucyjnego  |  339
• Paradygmat Darwinowski a psychologiczne koncepcje zachowania  |  349
• Ekologia a filozofia. Od ekologii jako nauki biologicznej do ekologii jako wiedzy humanistycznej  |  367
• Próba modelu badań antropologicznych. Co łączy, a co dzieli antropologię fizyczną i kulturową?  |  413
• O granicach analogii między antropologią fizyczną a kulturową. Szkic raczej heurystyczny niż polemiczny  |  441
• Czynnik społeczno-kulturowy w biologicznym obrazie ewolucji gatunku ludzkiego  |  459
• Struktura biosfery a rozwój cywilizacji. Szkic ekofilozoficzny  |  475
• U źródeł myślenia socjobiologicznego  |  497
• Socjobiologiczne ujęcie natury ludzkiej. Między nauką a antropologią filozoficzną  |  503
• O potrzebie filozofii w kształceniu nauczycieli przyrody  |  517

III. PROBLEMY FILOZOFII BIOLOGII

• Wstęp  |  527
• Dwieście lat idei ewolucji w biologii: Lamarck — Darwin — Wallace  |  533
• Ewoluujące umysły. Koncepcje, hipotezy, argumenty empiryczne  |  557
• Problem tak zwanej celowości w biologii  |  591
• Adaptacja, uczenie się, praktyka. Próby zastosowań adaptacyjnego aparatu pojęciowego  |  597
• O kryterium postępu w biologii  |  605
• Kilka uwag w sporze ewolucjonizmu z „naukowym kreacjonizmem”
  w związku z książką K. Jodkowskiego Metodologiczne aspekty kontrowersji ewolucjonizm – kreacjonizm  |  609
• Człowiek bez Innych. Idea „pustki” gatunkowej w parafrazie teorii ewolucji  |  623
• Uczłowieczenie a kategorie rozwoju biologicznego  |  639
• Metodologiczna funkcja hipotez w nauce XX wieku a własności wiedzy naukowej  |  645

[/tab]
[tab title=”Przedmowa”]

Przedmowa

Na książkę IDEE EWOLUCJI W BIOLOGII I HUMANISTYCE, składa się 37 wybranych tekstów, które zostały opublikowane przez niżej podpisanego w latach 1976-2018. Zamieszczone tu artykuły zestawione są wedle trzech głównych motywów badawczych. Pierwszy motyw można określić jako próbę porządkowania danych teoretycznych, z jakimi mamy do czynienia w nauce, w szczególności zaś w badaniach biologicznych. Przewija się on w różnych formach i sposobach refleksji nad zadaniami badawczymi, jakie podejmują biologowie zarówno w warstwie teoretycznej, jak i eksperymentalnej. Wątek ten prezentują teksty ukazujące namysł nad procedurami metodologicznymi co do statusu, struktury i własności różnych ujęć teorii ewolucji, reguł porządkowania twierdzeń, definiowania pojęć, konstruowania planów eksperymentalnych itd., w które uwikłane jest każde badanie naukowe. Motyw ten ilustruje zestaw 18 tekstów, stanowiących część I książki. Nosi ona tytuł „Teoria i metoda w biologii ewolucyjnej” i zawiera głównie prace dotyczące zagadnień metodologicznych i teoretycznych, a także wybranych kwestii metodycznych, jakie napotyka badacz w praktyce naukowej. Do takich kwestii należą m.in. ramy teoretyczne, jakimi posiłkuje się badacz w biologii, precyzacja pojęć stosowanych w odnośnych argumentacjach, zagadnienie metodologicznego statusu praw biologicznych, reguły wnioskowania, poprzez które uzasadnia się rezultaty badawcze, ograniczenia metodyczne w podejściu do materiału badawczego.

Problemy badawcze omawiane w tej części zazwyczaj nie stają się od razu przedmiotem głębokiego namysłu badacza biologa. Jest tak dlatego, że funkcjonują na obrzeżach problematyki biologicznej, chociaż bez wątpienia z niej się wywodzą. Oczywiście, wykraczają one poza refleksję badawczą samej biologii, ponieważ ich podejmowanie wymaga przyjęcia innej perspektywy myślowej, aniżeli ta, jaka bezpośrednio towarzyszy biologicznej praktyce badawczej. Wymaga ona bowiem sięgnięcia do metarefleksji nad tym, co się bada, jak się bada, jakich pojęć się używa i jakie czynności badawcze się podejmuje, oraz tego, do jakich konsekwencji poznawczych prowadzą, podejmowane przez eksperymentatorów i teoretyków procedury myślowe i techniki badań biologicznych. Dlatego pierwszym motywem w doborze tekstów do tej części książki było poruszenie w pewnym, choć niewyczerpującym zakresowo, ale ważnym sensie, zagadnień metodologicznych i teoretycznych, przed których rozstrzygnięciem – czy tego chce, czy nie – stoi dziś niemal każdy badacz biolog, a w szczególności biolog ewolucyjny. Piszący te słowa nie ma wszak wątpliwości, że prezentowane tu rozstrzygnięcia są pomocne w badaniach naukowych.

Drugim ważnym motywem skłaniającym do podjęcia tej pracy było przekonanie, że przez wiele lat minionego XX wieku, ale także obecnie, obserwujemy wyraźną opozycję między naukami biologicznym a naukami społecznymi i humanistycznymi. Ten rozziew, pomiędzy wskazanymi tu podstawowymi dziedzinami wiedzy naukowej, nader trudno jest przezwyciężyć. Niemniej pojawiają się interesujące i twórcze przykłady na to, że współczesna wiedza biologiczna jest zazwyczaj kreowana dzięki licznym inspiracjom płynącym ku biologii z nauk ościennych, w tym takich, jak nauki społeczne i humanistyczne^[1]. Świadectwem tego jest zawartość części II książki, która nosi tytuł „Biologia wobec humanistyki”. Ukazana w tych 10 tekstach tendencja rozwoju badań w naukach biologicznych sprawia, że niepomijalne są już dokonania innych dziedzin nauki, ponieważ w istotnym stopniu wnikają one w naturę wyborów badawczych czy rozumowań biologicznych. W tym wątku prezentowanych prac głównym zamysłem autora było wskazanie argumentów (odnotowywanych również w poważnych  dokonaniach badawczych nauk społecznych i humanistycznych) przemawiających za koniecznością zasypania szczeliny rozdzielającej jak dotąd wskazane wyżej kategorie nauk.

Wreszcie motyw trzeci, uwidoczniony w doborze 9 tekstów części III, noszącej tytuł „Problemy filozofii biologii”, to zagadnienia i pytania filozoficzne, jakie napotyka badacz biolog. Do klasycznych przykładów tego rodzaju zagadnień należy zaliczyć: filozoficzną wymowę i oddziaływanie paradygmatu ewolucyjnego na rozwój myśli naukowej, problem celowości oraz problem postępu w biologii, pojmowanie zjawiska rozwoju wobec różnych fenomenów życia (w tym życia ludzkiego), czy też osobliwości natury ludzkiej, jako wyniku ewolucji biologicznej i kulturowej. Proponowane tu rozwiązania mają oczywisty walor humanistyczny, ale poszerzają również konteksty, w których korzysta się ponadto z wiedzy biologicznej. Innymi słowy, sięgają one do tych problemów, na przykładzie których widać istotny wpływ myśli biologicznej na rozstrzygnięcia filozoficzne.

—

Poruszana w książce problematyka obejmuje dość zróżnicowany i szeroki zakres tematyczny: od szczegółowych zagadnień metodologiczno-teoretycznych (część I), poprzez problematykę interdyscyplinarną (część II) do zdecydowanie ogólniejszych, czyli filozoficznych pytań (część III). Realizacja tak szerokiego spectrum badawczego nie byłaby możliwa bez twórczego wsparcia przez grono współautorów, którzy brali udział w pracach nad wybranymi zadaniami badawczymi. Dlatego w tym miejscu chcę najserdeczniej podziękować im za współpracę. Słowa podziękowań winien również jestem licznej grupie seminarzystów, którzy – w ramach prowadzonych przez prof. Leszka Nowaka – cotygodniowych środowych spotkań naukowych w Instytucie Filozofii UAM, najpierw w Zakładzie Dialektyki Poznania, potem Zakładzie Epistemologii, a następnie Zakładzie Epistemologii i Kognitywistyki, towarzyszyli polemicznie mej twórczości naukowej. Dziękuję też za wsparcie intelektualne współpracownikom i seminarzystom z Zakładu Logiki i Kognitywistyki Wydziału Psychologii i Kognitywistyki UAM. Oczywiście, nie sposób wymienić wszystkich osób, jakie w okresie dokumentowanym niniejszą książką mej działalności zawodowej przyczyniły się do wypracowania odpowiedzi na pytania stawiane w zakresie powiązań biologii z innymi dyscyplinami nauki oraz filozofią, przeto dodam jedynie, że inspirowałem się również polemikami opiniodawców recenzujących moje teksty, rozmowami toczonymi nie tylko na bratnich wydziałach UAM: Wydziale Biologii, Nauk Społecznych czy Wydziale Historycznym, ale również dyskusjami na spotkaniach i seminariach prowadzonych na innych uniwersytetach oraz instytucjach naukowych naszego kraju.

Osobne słowa podziękowania kieruję do dziekana Wydziału Psychologii i Kognitywistyki Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Prof. Mariusza Urbańskiego, za zachętę do przygotowania tej książki oraz umożliwienie mi jej wydania.

Krzysztof Łastowski

^[1] W sprawie jawnych jak też ukrytych powiązań filozoficznych i metodologicznych pomiędzy naukami przyrodniczymi a społecznymi i humanistycznymi należy odnotować ważny na ten temat artykuł L. Nowaka pt. O ukrytych związkach między naukami przyrodniczymi i społecznymi („Nauka” 2003, t. 1).

[/tab]
[/tabs]