Interpretacje rozwoju biologii ewolucyjnej na przełomie XIX i XX wieku – Michał Jakub Wagner

Interpretacje rozwoju biologii ewolucyjnej na przełomie XIX i XX wieku
Michał Jakub Wagner

• Wagner, M. J. (2020). Interpretacje rozwoju biologii ewolucyjnej na przełomie XIX i XX wieku. Warszawa: Liberi Libri. https://doi.org/10.47943/lib.9788363487478
• ISBN: 978-83-63487-47-8
  DOI: 10.47943/lib.9788363487478

[tabs]
[tab title=”Spis treści”]

Spis treści

Wstęp

Rozdział 1: Zarys historii rozwoju biologii ewolucyjnej na przełomie XIX i XX wieku w perspektywie tzw. zaćmienia darwinizmu

• 1.1. Początki biologii ewolucyjnej
  • 1.1.1. Zaczątki koncepcji transmutacjonistycznych
  • 1.1.2. Darwinizm
  • 1.1.3. Selekcjonizm
• 1.2. Neolamarkizm
  • 1.2.1. Źródła neolamarkizmu
  • 1.2.2. Neolamarkizm teleologiczno-kreacjonistyczny
  • 1.2.3. Neolamarkizm ortogenetyczny
  • 1.2.4. Neolamarkizm środowiskowy
• 1.3. Teorie ortogenezy
  • 1.3.1. Początki teorii ortogenezy
  • 1.3.2. Arystogeneza
  • 1.3.3. Nomogeneza
• 1.4. Mendelizm
  • 1.4.1. Mutacjonizm
  • 1.4.2. Saltacjonizm
  • 1.4.3. W kierunku syntetycznej teorii ewolucji

Rozdział 2: Propozycje interpretacji okresu „zaćmienia” darwinizmu

• 2.1. Interpretacja Ernsta Mayra (klasyczna)
  • 2.1.1. Struktura teorii Karola Darwina
  • 2.1.2. Pierwsza rewolucja darwinowska a „zaćmienie” darwinizmu
  • 2.1.3. Druga rewolucja darwinowska i syntetyczna teoria ewolucji
• 2.2. Koncepcja Petera J. Bowlera (rewolucja niedarwinowska)
  • 2.2.1. Krytyka „rewolucji darwinowskiej”
  • 2.2.2. Rewolucja niedarwinowska
  • 2.2.3. Reinterpretacja okresu „zaćmienia” darwinizmu
• 2.3. Stanowiska Davida Hulla i Marka A. Largenta (interfaza darwinizmu)
  • 2.3.1. Darwinizm jako byt historyczny
  • 2.3.2. Koncepcja „interfazy” darwinizmu
  • 2.3.3. Przyszłość badań nad „zaćmieniem” darwinizmu

Rozdział 3: Analiza krytyczna interpretacji okresu „zaćmienia ” darwinizmu

• 3.1. Krytyka interpretacji klasycznej
  • 3.1.1. Wigowski charakter historii problemowej
  • 3.1.2. Lovejoyanizm i anachronizm
  • 3.1.3. Postęp nauki jako rozwój konceptów
  • 3.1.4. Eksternalizm i internalizm a problem demarkacji
• 3.2. Krytyka idei rewolucji niedarwinowskiej
  • 3.2.1. Zagadnienie adekwatności zastosowania modelu rozwoju nauki w ujęciu Thomasa Kuhna do analizy „zaćmienia” darwinizmu
  • 3.2.2. Rewolucja niedarwinowska a monizm poznawczy
  • 3.2.3. Problem psychologizmu
• 3.3. Krytyka koncepcji „interfazy” darwinizmu
  • 3.3.1. Zagadnienie metafory doboru naturalnego w filozofii nauki Davida Hulla
  • 3.3.2. Triumfalistyczny charakter „interfazy” darwinizmu
  • 3.3.3. Nieuniknioność prezentyzmu w historii i filozofii nauki
• 3.4. Podsumowanie analizy krytycznej i wstęp do poszukiwania nowej interpretacji „zaćmienia” darwinizmu

Rozdział 4: Propozycja nowej interpretacji okresu „zaćmienia” darwinizmu

• 4.1. Charakterystyka filozofii nauki w ujęciu Larry’ego Laudana
  • 4.1.1. Eksplanacyjny model rozwoju nauki
  • 4.1.2. Siateczkowy model racjonalności naukowej
  • 4.1.3. Synteza modelu eksplanacyjnego i modelu siateczkowego w ramach koherencyjnej teorii rzeczywistości
• 4.2. Rekonstrukcja teorii niedarwinistycznych w ramach siateczkowego modelu racjonalności naukowej
  • 4.2.1. Neolamarkizm
  • 4.2.2. Teorie ortogenezy
  • 4.2.3. Mendelizm
• 4.3. Nowa interpretacja rozwoju biologii ewolucyjnej na przełomie XIX i XX wieku

Zakończenie

Podziękowania

Bibliografia

[/tab]
[tab title=”Z recenzji”]

Z recenzji

dr hab. Zbigniew Wróblewski, prof. uczelni

Rozprawa stanowi studium z zakresu historii i filozofii nauki na temat głównych interpretacji tzw. „zaćmienia darwinizmu” na przełomie XIX i XX wieku. Autor dokonuje przeglądu najważniejszych koncepcji tłumaczących mechanizmy „zaćmienia”, polemizuje z nimi oraz prezentuje alternatywną w stosunku do nich koncepcję wyjaśniającą dzieje teorii ewolucji Karola Darwina. (…) Patrząc przez pryzmat triad filozoficznych (ontologia, metodologia, aksjologia) na nurty niedarwinowskie – zdaniem Autora – można zrozumieć okres „zaćmienia” w sposób całkowicie internalistyczny. Zwieńczeniem tych rekonstrukcji historiograficznych, jest próba interpretacji samej teorii Darwina, w zaproponowanym modelu filozoficznym. Triada instancji, którą można wydobyć z teorii ewolucji, jest niespójna. Darwin zakładał antyesencjalistyczną koncepcję gatunku (populacyjna wizja gatunku), metodologię opartą na założeniach esencjalistyczną (używanie taksonomii Linneusza) oraz aksjologię określającą jako główny cel teorii – wyjaśnienie powstawania gatunków (proces ciągły, który nie ma wyraźnych granic w genezie gatunku), a nie powstania gatunków jak u neolamarkistów, co implikuje esencjonalistyczną wizję gatunku. Ta niespójność (inne koncepcje gatunku implikowane przez ontologię i metodologię) rodziła problem konceptualny – dwa różne pojęcia gatunku funkcjonujące w jednej teorii, co mogło być przyczyną odrzucenia teorii ewolucji na rzecz teorii nie borykających się niespójnością.

 prof. dr hab. Włodzimierz Ługowski

Pytanie wyjściowe postawione przez Autora monografii brzmi: „dlaczego niektórzy przyrodnicy z przełomu XIX i XX wieku odrzucali darwinizm, pomimo tego, że był on teorią lepszą i możliwą do uzgodnienia z posiadanymi przez nich danymi empirycznymi?”. Zdaniem Autora stwierdzić można, że kwestia ta podnoszona jest rzadko, a jeśli już, to większość historyków i filozofów nauki piszących o tym okresie wskazuje na „pozanaukową” czy wręcz „irracjonalną” motywację ewolucjonistów niedarwinowskich. Otóż narracja taka stwarzać ma wrażenie, że rozwój ewolucjonizmu miał charakter „linearny”: następował przez ciągłe poprawianie i udoskonalanie pierwotnego pomysłu Darwina. Tymczasem – jak twierdzi Autor – taka „kumulatywistyczna wizja” trudna jest do utrzymania w konfrontacji z materiałem historycznym, który świadczy, że teoria doboru naturalnego nie była aż tak wpływowa, a nawet przez długi czas była ignorowana przez społeczność naukową. Autor świadomie i programowo angażuje się zatem w pewien konflikt w gronie historyków i filozofów nauki: sam opowiada się po jednej ze stron i bierze niejako w obronę sporą grupę przyrodników, których udział w postępie wiedzy niesłusznie, jego zdaniem, jest marginalizowany.

[/tab]
[tab title=”Wstęp”]

Wstęp

Kanadyjski filozof i historyk nauki James G. Lennox (2008), omawiając zagadnienie rozwoju nauki, stwierdził: „Teorie naukowe są bytami historycznymi, i jak każdy byt historyczny podlegają zmianom w czasie. Rzeczywiście, teoria naukowa może ulec tak znaczącej przemianie, że jedynym powodem, dla którego nie zmienia się jej nazwy, jest jej rodowód i pochodzenie” (s. 77). Jednym z przykładów zupełnie przemienionej teorii jest, zdaniem Lennoxa, teoria doboru naturalnego autorstwa Karola Darwina, która w latach 30. XX wieku przybrała postać tzw. syntetycznej teorii ewolucji. Jak przyznaje wspomniany autor, współczesny darwinizm, zmieniony pod wpływem odkryć z zakresu genetyki, pod wieloma względami różni się od XIX-wiecznego pierwowzoru. To jednak nie zmienia faktu, że właśnie ta pierwotna Darwinowska teoria miała wyznaczyć rozwój biologii ewolucyjnej. Lennox (2008, s. 77) powołuje się na opinię Jeana Gayona (2009), który stwierdził: „Relacja Darwina do darwinizmu jest pod pewnymi względami relacją wynikową w tym sensie, że Darwin wpłynął na debaty, które nastąpiły po nim. Ale jest też coś więcej: rodzaj izomorfizmu między darwinizmem Darwina a darwinizmem historycznym. To tak, jakby wkład własny Darwina wyznaczył konceptualny i empiryczny rozwój biologii ewolucyjnej na zawsze” (s. 278). Lennox i Gayon, podobnie jak większość współczesnych historyków, zakładają, że Darwin zapoczątkował i ostatecznie zdeterminował rozwój myśli ewolucjonistycznej w naukach przyrodniczych. W ten sposób podpisują się pod historiograficzną tezą głoszącą, że rozwój ewolucjonizmu następował poprzez ciągłe poprawianie i udoskonalanie pierwotnego pomysłu Darwina. Taka kumulatywistyczna wizja może wydawać się prawidłowa dopóty, dopóki nie zostanie skonfrontowana z danymi historycznymi, które wskazują, że teoria doboru naturalnego nie była aż tak wpływowa, jak zakładają wspomniani historycy, a nawet długo była ignorowana przez społeczność naukową.

Temat niniejszej monografii dotyczy szczególnego momentu w historii rozwoju biologii ewolucyjnej na przełomie XIX i XX wieku, który w literaturze przedmiotu określany jest mianem „zaćmienia darwinizmu” (eclipse of darwinism). Samo pojęcie „zaćmienia” zostało spopularyzowane przez Juliana Huxleya, który w swojej książce Evolution: The modern synthesis użył go do określenia okresu przed powstaniem syntetycznej teorii ewolucji, kiedy to społeczność naukowa była negatywnie nastawiona do teorii doboru naturalnego (1945, s. 17–28). Określenie to po raz pierwszy zostało użyte przez Davida S. Jordana, który również stosował je w podobnym znaczeniu co Huxley, jako symbol zaniku zainteresowania darwinizmem. „Zaćmienie” w opinii badaczy miało objawiać się nagłym spadkiem zainteresowania teorią ewolucji autorstwa Karola Darwina na rzecz innych niedarwinowskich koncepcji ewolucyjnych, takich jak: neolamarkizm, ortogeneza, saltacjonizm i mutacjonizm (Futuyama, 2005, s. 9). Po śmierci Darwina w 1882 roku środowisko naukowców coraz bardziej odchodziło od jego koncepcji, uznając, że jego teoria nie daje się uzasadnić w perspektywie ówcześnie dostępnych danych empirycznych. Dlatego postulowano stworzenie nowych teorii ewolucyjnych, które trafniej wyjaśniałyby zjawisko ewolucji życia. Powstałe pod koniec XIX wieku nowe dyscypliny naukowe, w szczególności paleontologia i genetyka, również funkcjonowały w opozycji do darwinizmu, tworząc odmienne koncepcje rozwoju życia. Sytuacja ta zmieniła się dopiero w latach 30. XX wieku, kiedy powstała syntetyczna teoria ewolucji. Biologowie tworzący ujęcie syntetyczne udowodnili, że teoria Darwina jest kompatybilna z rozwijającą się genetyką i w połączeniu z nią potrafi rozwiązać wiele problemów występujących w paleontologii, taksonomii i botanice. Wyniki badań przyrodników tworzących syntetyczną teorię ewolucji zostały podsumowane we wspomnianej książce Huxleya z 1942 roku. Data ta stała się również umownie przyjętym momentem końca „zaćmienia” darwinizmu.

Problematyczność tego okresu bierze się głównie stąd, że „zaćmienie” rozpoczęło się nie z powodu odkrycia nowego faktu, istotnego pod względem naukowym, który podważyłby teorię doboru naturalnego. W rzeczywistości dane empiryczne, na których pracowali przyrodnicy niedarwinowscy, były tymi samymi danymi, które później okazały się zgodne z teorią Darwina. Zasadniczy problem, przed jakim staje historyk i filozof nauki, analizując ten okres, brzmi więc następująco: dlaczego przyrodnicy z przełomu XIX i XX wieku odrzucili darwinizm, pomimo tego że był on teorią lepszą i możliwą do uzgodnienia z posiadanymi przez nich danymi empirycznymi? Większość historyków i filozofów nauki, próbując odpowiedzieć na to pytanie, wskazuje na liczne czynniki pozanaukowe, które miały wpłynąć na to, jak ówcześni naukowcy oceniali teorię Darwina. Z kolei to, na jakie czynniki wskazują badacze, jest uzależnione od przyjętych przez nich założeń i modeli filozoficznych na temat rozwoju nauki w ogóle. Ponadto przyjmowane przedzałożenia filozoficzne wpływają na sposób, w jaki interpretuje się dane historyczne, często doprowadzając do ich zniekształcenia. W konsekwencji więc mamy sytuację, w której „zaćmienie” jest traktowane jako irracjonalny okres w historii biologii, a wszelkie próby wyjaśnienia jego genezy sprowadza się do wytłumaczenia, skąd brał się „irracjonalizm” niedarwinowskich ewolucjonistów. Tym samym pomija się rzetelne badania nad blisko pięćdziesięcioma latami historii rozwoju biologii ewolucyjnej.

Celem obranym w niniejszej monografii jest, przede wszystkim, analiza krytyczna najważniejszych dotychczas zaproponowanych interpretacji okresu „zaćmienia” darwinizmu ze szczególnym uwzględnieniem przyjmowanych w nich założeń filozoficznych. Krytyka będzie dotyczyć interpretacji zaproponowanych przez: Ernsta Mayra, Petera J. Bowlera, Marka Largenta i Davida Hulla. Analiza i ocena ich propozycji interpretacyjnych umożliwi wyjaśnienie, w jaki sposób przyjęta filozofia nauki ogranicza i modeluje opis i interpretację historii rozwoju danej dziedziny (w szczególności biologii ewolucyjnej), oraz posłuży za punkt wyjścia do zaproponowania autorskiej interpretacji omawianego okresu rozwoju biologii ewolucyjnej. Zatem drugim i głównym celem jest zaproponowanie nowej perspektywy interpretacyjnej, w ramach której zostanie podjęta próba odpowiedzi na pytanie: dlaczego „zaćmienie” darwinizmu zaistniało i jak należy rozumieć jego genezę?

Książka składa się z czterech rozdziałów dotyczących zagadnienia tytułowego. Problematyka poruszana w kolejnych rozdziałach została podzielona na część prezentacyjną (rozdziały 1. i 2.) oraz analityczno-krytyczną wraz z konstruktywnym odniesieniem się do problemu dotyczącego tytułowego zagadnienia (rozdziały 3. i 4.).

W rozdziale pierwszym zostanie zaprezentowana charakterystyka okresu „zaćmienia” darwinizmu obejmująca prezentację zarówno teorii Darwina, jak i powstałych wówczas ewolucjonistycznych teorii antydarwinowskich. Stosunkowo szczegółowe zaprezentowanie wspomnianych teorii ewolucyjnych służy nie tylko do przedstawienia sytuacji okresu „zaćmienia”, lecz także będzie stanowiło punkt odniesienia do analiz poczynionych w rozdziale czwartym, czyli rekonstrukcji teorii niedarwinistycznych (punkt 4.2.).

W rozdziale drugim zostaną omówione trzy najbardziej znane interpretacje okresu „zaćmienia” darwinizmu, pojawiające się w literaturze dotyczącej tego zagadnienia. Należy przy tym zaznaczyć, że interpretacja omawiana jako trzecia w kolejności (interfaza darwinizmu), choć pojawiła się w pracach M. Largenta, jest zakorzeniona w poglądach D. Hulla, i dlatego zostanie potraktowana jako wynik badań obu tych autorów.

W rozdziale trzecim przeprowadzę analizę krytyczną zaprezentowanych interpretacji. Kładę w niej szczególny nacisk zarówno na przedstawienie założeń natury filozoficznej przyjętych przez ich autorów, jak i wynikających z tego konsekwencji.

Rozdział czwarty jest poświęcony ukazaniu nowej perspektywy interpretacyjnej oraz przeprowadzeniu filozoficznej analizy genezy okresu „zaćmienia”. Zostanie więc przedstawiona nowa propozycja interpretacji tego czasu, opracowana z wykorzystaniem poglądów filozoficznych Larry’ego Laudana i Hasoka Changa. Ten fragment stanowi autorską próbę sformułowania nowej, bardziej adekwatnej odpowiedzi na pytanie dotyczące genezy i przyczyn zaistnienia „zaćmienia”. Przyjęta i uzasadniona hipoteza badawcza opiera się na założeniu, że pojawienie się teorii niedarwinowskich związane było ze specyficznym sposobem interpretacji danych empirycznych, która miała źródło w przyjętych przez ówczesnych przyrodników założeniach filozoficznych. W przeciwieństwie jednak do innych interpretacji okresu „zaćmienia” fakt powstania teorii niedarwinowskich będzie rozumiany jako wynik racjonalnej dyskusji na temat tego, jaką formę powinna przyjąć akceptowalna (w świetle posiadanych danych empirycznych) koncepcja ewolucyjna. Ukazane więc zostaną nieporozumienia mające swoje źródło w samej teorii ewolucji zaproponowanej przez K. Darwina. Darwin, używając terminów i pojęć zakorzenionych w filozofii esencjalizmu (np. gatunek), wywołał kontrowersje, gdyż usiłował je zastosować do swojej wizji zmienności przyrody. Podjęta więc zostanie próba wykazania, że różnorodne teorie okresu „zaćmienia” darwinizmu powstały wskutek dążenia do pogodzenia esencjalizmu z ewolucjonizmem i naprawienia „filozoficznego błędu” Darwina.

Wykorzystując model rozwoju nauki autorstwa L. Laudana, który częściowo zostanie odpowiednio zmodyfikowany, zinterpretowane zostaną ponownie teorie niedarwinistyczne przedstawione w rozdziale pierwszym. Szczególna uwaga jest poświęcona sposobowi, w jaki twórcy teorii niedarwinowskich krytykowali Darwina i jakich argumentów w tym celu używali. Warto zauważyć, że większość argumentacji nie miała charakteru czysto naukowego w rozumieniu nauk empirycznych. Poruszane przez krytyków kwestie dotykały najczęściej sposobu, w jaki należy rozumieć pojęcie gatunku, jakich metod należy użyć w badaniu jego przemian, i w końcu, co powinno być celem badań naukowych. Tego rodzaju argumenty pozwalają zrozumieć, co było problematyczne i trudne do zaakceptowania przez XIX-wiecznych przyrodników. Zgodnie z zaproponowaną interpretacją teorie niedarwinowskie miały na celu poprawienie sprzeczności istniejącej na metapoziomie w koncepcji Darwina, wynikającej z nieprawidłowego zastosowania do idei zmiennej przyrody terminów stworzonych w kontekście arystotelizmu. Każdy z nurtów XIX-wiecznego antydarwinizmu tworzył swoją ontologię tak, aby naprawić ten błąd. W neolamarkizmie problem ten rozwiązano, zachowując celowość ewolucji i ideę wielkiego łańcucha bytu, w ortogenezie – postulując istnienie esencji rzędów (lub rodzajów), których gatunki miałyby być jedynie chwilowym wyrazem, a w mendelizmie – postulując ideę skoków ewolucyjnych.

Przeprowadzone analizy dotyczą więc nie tylko sposobu, w jaki przedzałożenia filozoficzne wpływają na pracę historyków nauki, lecz także ukazują inny sposób interpretacji kontrowersyjnego okresu w historii biologii, jakim było „zaćmienie” darwinizmu. Z tego też powodu książka ta jest głównie skierowana do filozofów nauki zainteresowanych problemem rozwoju nauki, jak również filozofów i historyków biologii zajmujących się darwinizmem i teoriami mu pokrewnymi. Szeroki zakres tematyki podejmowanej w poniższej pracy może również zaciekawić osoby zainteresowane filozoficznymi problemami ewolucjonizmu. Ostatecznie przeprowadzone w książce rozważania mają na celu umożliwić owocny namysł nad tym, czy faktycznie rozwój biologii ewolucyjnej następował w sposób progresywny, czy raczej relacje pomiędzy kolejnymi teoriami ewolucyjnymi miały charakter bardziej złożony, a same teorie nie były jedynie rozwinięciami pomysłów Darwina.

[/tab]

[tab title=”Książka w pliku pdf”]

Pobierz pdf

[/tab]

[/tabs]