Zmiany jakościowe i ich miara w traktacie O sześciu niedorzecznościach

Do rąk czytelnika trafia druga książka z serii tłumaczeń tekstów autorstwa Oksfordzkich Kalkulatorów – czternastowiecznych filozofów przyrody działających na Uniwersytecie Oksfordzkim. Pierwsze dzieło przetłumaczone na język polski to Kwestie o ruchu Ryszarda Kilvingtona, będące częścią jego komentarza do Fizyki Arystotelesa (Elżbieta Jung, Arystoteles na nowo odczytany. Ryszarda Kilvingtona „Kwestie o ruchu”, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2014).

Obecny tom zawiera tłumaczenie, poprzedzone obszernym wstępem monograficznym, dwu kwestii wchodzących w skład anonimowego czternastowiecznego traktatu zatytułowanego O sześciu niedorzecznościach (tytuł oryginału: De sex inconvenientibus). Autor tego dzieła bez wątpienia należał do szkoły Oksfordzkich Kalkulatorów, o czym świadczy zarówno fakt, iż znał i cytował dzieła swoich poprzedników, jak i fakt, że jego tekst był cytowany przez kolejne pokolenie Kalkulatorów. Dzieło to, napisane w połowie czternastego wieku, między rokiem 1335 a 1344, jest poświęcone problemom zmian, a właściwie możliwości wyznaczania ich szybkości. Jego autor zajmuje się kolejno podstawowymi zmianami, jakie zachodzą w przyrodzie w postaci powstawania i ginięcia, a także procesami przekształceń jakościowych, ilościowych oraz dotyczących zmiany miejsca. Ponieważ dyskutowane w tym traktacie problemy związane z ruchem są analizowane zgodnie z teorią proporcji, tym samym jest on najlepszym świadectwem recepcji teorii twórców szkoły Kalkulatorów Oksfordzkich.

[tabs]
[tab title=”Spis treści”]

• Przedmowa 5

ROZDZIAŁ I 11

Powstanie i struktura dzieła

• O sześciu niedorzecznościach 11
• Struktura Traktatu 18
• O powstawaniu (De generatione) 18
• O ruchu zmiany (De motu alterationis) 19
• O ruchu wzrostu (De motu augmentationis) 19
• O ruchu lokalnym (De motu locali) 20

ROZDZIAŁ II 31

Zagadnienie szybkości powstawania form elementarnych 39

• Artykuł pierwszy 48
• Artykuł drugi 55
• Artykuł trzeci 59
• Podsumowanie 63

ROZDZIAŁ III 67

Zagadnienie szybkości zmian jakościowych 67

• Artykuł pierwszy 76
• Artykuł drugi 80
• Artykuł trzeci 83
• Podsumowanie 86

O sześciu niedorzecznościach 89

Kwestia I 91

• Artykuł pierwszy 109
• Artykuł drugi 125
• Artykuł trzeci 140
• Stanowisko autora wobec kwestii 154

Kwestia II 159

• Artykuł pierwszy 179
• Artykuł drugi 192
• Artykuł trzeci 204
• Stanowisko autora wobec kwestii 213

Bibliografia 217

Indeks osób 227

Indeks pojęć 229

Summary 233

[/tab]
[tab title=”Przedmowa”]

Przedmowa^[1]

Do rąk czytelnika trafia druga książka z serii tłumaczeń tekstów au­torstwa Oksfordzkich Kalkulatorów — czternastowiecznych filozo­fów przyrody działających na Uniwersytecie Oksfordzkim. Pierwsze dzieło przetłumaczone na język polski to Kwestie o ruchu Ryszarda Kilvingtona, będące częścią jego komentarza do Fizyki Arystotelesa (Elżbieta Jung, Arystoteles na nowo odczytany. Ryszarda Kilvingtona „Kwe­stie o ruchu”, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego 2014). Ry­szard Kilvington, jeden z pierwszych Oksfordzkich Kalkulatorów, wraz z najlepiej znanym spośród średniowiecznych filozofów przy­rody Tomaszem Bradwardinem, byli twórcami szkoły Oksfordzkich Kalkulatorów. Obaj filozofowie uznali, że matematyka jest właściwym językiem opisującym zjawiska i w swoich pracach — najpierw Kilvington w komentarzu do Fizyki, a następnie Bradwardine w Traktacie o proporcjach szybkości ruchów — podali przekonujące uzasadnienie, dla­czego prawa ruchu przedstawione w VII księdze Fizyki Arystotelesa błędnie opisują szybkości w ruchach niejednostajnych. Komentarz Kilvingtona zniknął w pomroce dziejów i jest ciągle dostępny jedynie w rękopisach, a jego część także w polskim tłumaczeniu, podczas gdy traktat Bradwardine’a stał się podstawowym podręcznikiem do fizy­ki średniowiecznej i był czytany oraz komentowany aż do XVI wieku na wszystkich uniwersytetach.

Obecnytom zawiera tłumaczenie, poprzedzone obszernymwstępem monograficznym, dwu kwestii wchodzących w skład anonimowego czternastowiecznego traktatu zatytułowanego O sześciu niedorzecznoś­ciach (tytuł oryginału: De sex inconvenientibus). Autor tego dzieła bez wątpienia należał do szkoły Oksfordzkich Kalkulatorów, o czym świadczy zarówno fakt, iż znał i cytował dzieła swoich poprzedni­ków, jak i fakt, że jego tekst był cytowany przez kolejne pokolenie Kalkulatorów. Dzieło to, napisane w połowie czternastego wieku, między rokiem 1335 a 1344, jest poświęcone problemom zmian, a właściwie możliwości wyznaczania ich szybkości. Jego autor zajmu­je się kolejno podstawowymi zmianami, jakie zachodzą w przyrodzie w postaci powstawania i ginięcia, a także procesami przekształceń jakościowych, ilościowych oraz dotyczących zmiany miejsca. Po­nieważ dyskutowane w tym traktacie problemy związane z ruchem są analizowane zgodnie z teorią proporcji, tym samym jest on naj­lepszym świadectwem recepcji teorii twórców szkoły Kalkulatorów Oksfordzkich.

Nieniejsza monografia obejmuje analizę i przekład dwóch kwestii zawartych w traktacie O sześciu niedorzecznościach. Pierwsza z nich do­tyczy zagadnienia powstawania i nosi tytuł: Czy w procesie powstawania form należy wyznaczać określoną szybkość? Druga jest poświęcona ruchowi zmiany i jej tytuł brzmi: Czy w ruchu zmiany należy wyznaczać przyspie­szenie lub spowolnienie [tj. szybkość]?. Obydwie w istocie odnoszą się do problemu określania szybkości zmian jakościowych, ponieważ w kwe­stii I autor nie analizuje powstawania prostego, czyli momentalnego uzyskiwania lub tracenia formy substancjalnej (co dzieje się w nie-czasie, a więc nie mogłoby zostać w żaden sposób zmierzone), ale rozważa powstawanie złożone, tj. takie, które zachodzi poprzez uzyskiwanie lub utratę określonej formy przypadłościowej, to zaś ma charakter procesualny i — według autora — szybkość takiej zmiany może zostać ustalona. Wobec tego przdstawienie problematyki pomiarów zmian ja­kościowych wymaga analizy obydwu tych kwestii.

Język, którym posługuje się autor traktatu, jest „formalny”, używa­ny przez studentów i nauczycieli akademickich tamtego czasu, czyli przede wszystkim jest to język logiki terministycznej, w której wiele miejsca poświęca się analizie lingwistycznej hipotetycznych przypad­ków, sytuacji możliwych, czyli niesprzecznych, prowadzonych secundum imaginationem, które opisują zupełnie nam obce, bowiem zapomniane po szesnastym wieku, teorie fizyczne. Wszystko to sprawiło, że prze­kład nie jest zupełnie wierny, nie został bowiem dokonany de verbo ad verbum, wszelkie odstępstwa w tym zakresie jednak mają służyć jego przejrzystości.

[…]

Podstawę tłumaczenia stanowi przygotowane przez autorkę wy­danie krytyczne z następujących rękopisów łacińskich: Paryż, BN, Ms. Lat. 6559, Paryż, BN, Ms. lat. 6527, Oxford, Bodleian Library, Ms. Canon. Misc. 177, Wenecja, Biblioteca Nazionale Marciana, Cod. Lat. VIII.19 (=3267), Praga, Narodrn knihovna Ceske republiky, VIII. G.19, Kraków, BJ ms. 739, Watykan, Vat. lat. 3026. Przekłady teks­tów zamieszczonych w przypisach, jeśli nie podano nazwiska tłuma­cza, są dokonane przez autorkę. Cytaty i odniesienia w przypisach do dzieł Arystotelesa i Awerroesa są identyfikowane na podstawie następujących wydań:

• Arystoteles, Fizyka, tłum. K. Leśniak, [w:] Dzieła wszystkie, t. II, War­szawa: PWN, 1990.
• Arystoteles, Krótkie rozprawypsychologiczpo-biologiczpe, tłum. P. Siwek, [w:] Dzieła wszystkie, t. III, Warszawa: PWN, 1992.
• Arystoteles, Metafizyka, tłum. K. Leśniak, [w:] Dziełą wszystkie, t. II, Warszawa: PWN, 1990.
• Arystoteles, Meteorologika, tłum. A. Paciorek, [w:] Dziełą wszystkie, t. II, Warszawa: PWN, 1990.
• Arystoteles, O duszy, tłum. P. Siwek, [w:] Dzieła wszystkie, t. III, War­szawa: PWN, 1992.
• Arystoteles, O niebie, tłum. P. Siwek, [w:] Dzieła wszystkie, t. II, Warsza­wa: PWN, 1990.
• Arystoteles, O powstawaniu i niszczeniu, tłum. L. Regner, [w:] Dzieła wszystkie, t. II, Warszawa: PWN, 1990.
• Arystoteles, O świecie, tłum. A. Paciorek, [w:] Dzieła wszystkie, t. II, War­szawa: PWN, 1990.
• Averroes, Commentarium in De anima, [w:] Aristotelis De anima libri tres cum Averrois commentariis et antiqua tralatione suae integritati restituta. His accessit eorundem librorum Aristotelis librorum noua tralatio ad Graeci exemplaris veritatem, et scholarum usum accomodata. Michaele Sophiano interprete. Adiecimus etiam Marci Antonii Passeri Ianuae disputationem ex eius lectionibus excerptam, in qua cum de horum De anima librorum ordine, tum reliquorum naturalium seriepertractatur, Venetiis: apud Iunctas, M.D.LXII.
• Averroes, Commentarium in De coelo, [w:] Aristotelis De coelo, Degeneratione et corruptione, Mteorologicorum, De plantis cum Averrois Cordubensis variis in eosdem commentariis. M. A. Zimarae Contradictionum solutiones in libros De coelo et in eos De generatione et corruptione. Haec autem quo pacto digesta sint, ac castigata, versa pagina explicat., t. V, Venetiis: apud Iunctas, M.D.LXII.
• Averroes, Commentarium in De generatione et corruptione, [w:] Aristotelis De coelo, De generatione et corruptione, Mteorologicorum, De plantis cum Averrois Cordubensis variis in eosdem commentariis. M. A. Zimarae Contradictionum solutiones in libros De coelo et in eos De generatione et corruptione. Haec autem quo pacto digesta sint, ac castigata, versa pagina explicat, t. V, Venetiis: apud Iunctas, M.D.LXII.
• Averroes, Commentarium in Metaphysicam, [w:] Aristotelis Methaphysicorum libri XIIII cum Averrois Cordubensis in eosdem commentariis et epitome Theophrasti Metaphysicorum liber. Marcii Anotnii Zimarae Contradictionum solutiones in hos Methaphysicorum libros. Quorum omnium recognitionem et adlditamentum, versa pagina ostendit, t. VIII, Venetiis: apud Iunctas, M.D.LXII.
• Averroes, Commentarium in Physicam, [w:] Aristotelis Dephysico auditu libri octo cum Averrois Cordubensis variis in eosdem commentariis. Que omnia, a summis huius etatis Philosophis, a mendis quamplurimis expurgata cernuntur”. Marci Antonij Zimarae Contradictionum in eosdem Libros Solutiones. Contenta vero in hoc volumine, versa pagina ostendit, t. IV, Venetiis: apud Iunctas M.D.LXII.
• Averroes, De sensu et sensilibus, [w:] Aristotelis libri omnes ad animalium cognitionem attinetes cum Averrois Codubensis variis in eosdem commentariis. M. A. Zimarae Contradictionum Solutiones, propriis annexae locis. Quorum titulos, numerum, ac ordinem versa pagina narrat., t. VI, Venetiis: apud Iunctas, M.D.LXII.
• Averroes, In libros Meteorologicorum expositio media, [w:] Aristotelis De coelo, De generatione et corruptione, Meteorologicorum, De plantis cum Averrois Cordubensis variis in eosdem commentariis. M. A. Zimarae Contradictionum solutiones in libros De coelo et in eos De generatione et corruptione. Haec autem quopacto digesta sint, ac castigata, versa pagina explicat., t. V, Venetiis: apud Iunctas, M.D.LXII.

[1]        Książka jest rezultatem projektu badawczego finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki 2015/17/B/HS1/02376.

[/tab]
[tab title=”Powstanie i struktura dzieła Sześciu niedorzecznościach”]

Powstanie i struktura dzieła Sześciu niedorzecznościach

Traktat De sex inconvenientibus[1] (alternatywny tytuł brzmi Sex inconvenientium), czyli O sześciu niedorzecznościach[2], chociaż jego autor nie jest znany[3], bez wątpienia został napisany przez filozofa związanego z grupą Oksfordzkich Kalkulatorów, ponieważ podejmuje on problemy popularne w tym kręgu i rozwiązuje je, stosując procedury charakterystyczne dla tej szkoły.

Łaciński tekst dzieła dostępny jest jedynie w formie starodrukowej oraz rękopiśmiennej[4]. Źródła te obejmują (całość lub tylko fragmenty traktatu):

Starodruk wydany w Wenecji w 1505 roku (wyd. Bonetus Locatellus). Zbiór zawiera prace: Basjana Polita, Tomasza Bradwardine’a, Mikołaja Oresma, Błażeja z Parmy, Jana z Casali oraz anonimowe dzieło O sześciu niedorzecznościach[5]. W tym starodrukowym wydaniu umieszczono dzieła z zakresu filozofii przyrody dotyczące głównie rozważań XIV-wiecznych uczonych na temat ruchu i zmian jakościowych. Interesujący nas traktat znajduje się na fol. 34r-59r (Inc.: Incipit tractatus de sex inconvenientibus. Utrum in generationeformarum sit certa attendenda velocitas …….. Expl.: Explicit tractatus de sex inconuenientibus in quo tanguntur multe et pulchre difficultates). Mimo że ta edycja zawiera całe dzieło, składające się z czterech głównych kwestii, do których przypisano po trzy artykuły[6], cechuje ją jednak wiele błędów i luk w tekście, nie jest więc odpowiednim źródłem dla rekonstrukcji jego treści.

Paryż, Bibliotheque Nationale de France, Ms. Lat. 6559. Ten czternastowieczny rękopis zawiera: anonimowy traktat O sześciu niedorzecznościach; O proporcjach szybkości w ruchach Tomasza Bradwardine’a; kwestie Ryszarda Kilvingtona do O powstawaniu i ginięciu; Kwestie przyrodnicze (Questiones naturaleś) Wilhelma Collinghama oraz kwestię Mikołaja z Autrecourt Czy wizja uszczęśliwiająca stworzenia rozumnego moZy się naturalnie natęjać poprzez Słowo? Dzieło O sześciu niedorzecznościach (wszystkie cztery kwestie) znajduje się na ff. 1r-48v (Inc.: Utrum in generatione formarum sit certaponenda relocitas. Circapropositam questionem et cetera dubia disputanda de proportionibus velocitatum in motibus… Expl.: …et sic patet ad utrumque: ad quintum ridtelicet et ad sextum. Et est finis quarte questionis, que est deproportione velocitatum in motu locali.

Paryż, Bibliotheąue Nationale de France, Ms. lat. 6521. W tym piętnastowiecznym rękopisie znajduje się Komentarz do „Fizyki” Alberta z Saksonii oraz dzieło O sześciu niedorzecznościach (także pełny tekst czterech kwestii), ff. 131r-169v (Inc.: Utrum in omni generatione formarum sit certa ponenda velocitas. Circa propositam questionem et cetera dubia disputanda de proportionibus velocitatum in motibus. Expl.: Et sic patet responsio ad utrumque: ad quintum similem ad sextum. Et est finis quarte questionis, que est de proportione velocitatum in motu hcali. Deo gratias. Amen. Explicit tractatus de sex inconvenientibus. Finito libro sit laus et gloria Cristo. Dabitur pro penna scriptori pulchra puelld^{[7] [8]}.

Oxford, Bodleian Library, Ms. Canon. Misc. 177. Kodeks datowany na XIV—XV w. zawiera fragment komentarza do Sentencji Gerarda Odona oraz komentarza do Sentencji Grzegorza z Rimini, jak również dzieła Błażeja z Parmy[9]. Traktat O sześciu niedorzecznościach (ponownie, wszystkie cztery kwestie) znajduje się na ff. 182va-212ra (Inc.: Utrum in generatione formarum sit certa ponenda rellocitas. Circa propositam questionem et circa dubia disputanda de prcportionibus rellocitatum in motibus. Expl.: …et sic patet ad utrumque: ad quintum et ad sextum. Et sic est finis quarte questionis, que est de proportione rellocitatum in motu locali. Deo altissimo reffero gratias. Anno Christi 1404 die 18 octubris in die beati Luce dum magna regnarit guera inter dominium Venetiarum et dtominum Francesscum Calraria, dtominum Padue et Marchionem Extenssem? (Niccolo III) dtominum Ferarie, complevi hoc scribere ego Donatus de Monte.

Wenecja, Biblioteca Nazionale Marciana, Cod. Lat. VIII.19 (=3267). Kodeks z XV wieku obejmuje kwestie o ruchu Jana z Holandii[10], traktat Rogera Thomasa Oproporjach (Deprcportionibus), a także: anonimowe traktaty i kwestie dotyczące szybkości zmian jakościowych (dotyczących ciepła), zmian ilościowych (w tym procesu rozrzedzania), jak również kwestie o rozpiętościach ruchów, o szybkości ruchu lokalnego, a także środkowej szybkości ruchu jednostajnie zmiennego i o zmysłowym poznaniu rzeczy. O sześciu niedorzecznościach (także wszystkie cztery kwestie) znajduje się na ff. 65v-145v (Inc.: Utrum ingeneratione formarum sit certa ponenda velocitas. Circa propositam questionem et cetera dubia disputanda deproportionibus velocitatum in motibus… Expl.: Et patet utrumque: ad quintum et ad sextum, patet quod sit dicendtum. Et est finis quarte questionis, que est deproportione uelocitatum in motu locali, etc. Et est finis operis, mercedem posco laboris).

Praga, Narodm knihovna Ceske Republiky, VIII. G.19. Kodeks pochodzi z XIV wieku. Zawarto w nim kilkanaście różnych traktatów i kwestii, w tym: Tomasza Bradwardine’a Traktat o proporcjach szybkości w ruchach, Rogera Bacona Perspektywa, Jakuba od św. Marcina (Jacobus de Sancto Martino) Traktat o rozpiętości form, Williama Heytesbury’ego O sensie złożonym i rozdzielonym (De sensu composito et diiisoo). Ponadto w kodeksie znajdują się urywki dzieł logicznych (sofizmatów), jak również: dotyczących ruchu jednostajnego i niejednostajnego, proporcji szybkości, zagadnień geometrycznych, zagadnień z zakresu filozofii przyrody. Znajduje się w nim także większa część tekstu — ff. 25r—46v — traktatu O sześciu niedorzecznościach, jednak urywa się on na końcu drugiego artykułu czwartej kwestii (Inc.: Utrum in omni generatione formarum sit ponenda velocitas. Circa propositam questionem ac circa dubia disputanda de proportionibus velocitatum in motibus … Expl.: … et totumpertransitum ab a ante finem hore et sic non sequitur inconveniens adtdtuctum etprobatio claret. Patet quia in eodem casu ad alia sic dicendtum. Expliciunt questiones de motu Parisius disputate).

Kraków, Biblioteka Jagiellońska, ms. 739. Datowan na ca. 1346 rok kodeks zatytułowany jest w katalogu Quaestiones philosophicae. Zawiera Quaestiones naturales Ottona z Merseburga, a także anomimowe komentarze do O substancji świata oraz do O niebie, jak również krótkie niezidentyfikowane wyimki innych kwestii. Fragment O sześciu niedorzecznościach otwiera kodeks, znajduje się bowiem na ff. 1ra-8vb. Tekst urywa się w środku rozumowania przeprowadzanego w pierwszej niedorzeczności drugiego artykułu drugiej kwestii (Inc.: Utrum in generatione formarum sit aliqua ponenda velocitas. Circa propositam questionem sicut dtubia disputandta de proportione velocitatum in motibus……….. Expl.: …et signatur c punctum ab a per radium procedentem a medio puncto a corporis luminosi in continuum et directum super c punctum).

Roma, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 3026^[11]. Piętnastowieczny kodeks obejmuje traktaty i kwestie (spisane całościowo lub fragmentarycznie): O natężaniu i osłabianiu form (De intensione et remissione formarum) Waltera Burley’a oraz jego kwestię O pierwszej i ostatniej chwili (De primo et ultimo instanti), Jana z Holandii O chwili (De instante), Jana z Casali Kwestia o szybkości ruchu zmiany jakościowej (De velocitate motus alterationis), komentarz Kajetana z Tiene do sofizmatów Williama Heytesbury’ego, Franciszka z Meyronnes teksty o ujęciu intuicyjnym i abstrakcyjnym, o wewnętrznym nasileniu (modus intrinsecus) bytu, o wierze, o władzy papieskiej, o ciele Chrystusa, o podziale atrybutów, o możności efektywności istoty (boskiej) bez uwzględniania osób (boskich), kwestia o wprowadzaniu form Angela z Fossimbruno. Jeśli chodzi o traktat O sześciu niedorzecznościach, sytuacja jest nietypowa. Dwa jego fragmenty znajdują się w różnych częściach kodeksu. Pierwszy został umieszczony na ff. 17r-20v i urywa się na trzeciej niedorzeczności drugiego artykułu pierwszej kwestii. Górny margines zawiera tytuł tekstu: Incipit tractatus magistri sex inconvenientium summus in philofhia naturali cuius anima requiescat in pace Amen. (Inc.: Incipimus tractatus. Prima questio: utrum in generationeformarum sit certa servanda vellocitas…………………. Expl.:

Aliquando movetur ad subrubeum, croceum, deinde ad rubeum, deinde adpurpureum, dteindte in viridte et sic sit nigrum. Tertio modo pervenit viride….

Pod tekstem: clarum dteind.epervenit). Ten urywek w niektórych katalogach — także tym dostępnym obecnie online opisującym zdigitalizowaną wersję manuskryptu — jest przypisany Janowi z Holandii (wraz z traktatem rzeczywiście jego autorstwa) ^[12]. Drugi fragment jest jeszcze krótszy niż poprzedni, obejmuje tylko część od początku do drugiej niedorzeczności (w niepełnej wersji) pierwszego artykułu pierwszej kwestii. Ten wyimek umieszczony jest na ff. 121va—124vb i nie zostało mu w katalogu przypisane żadne autorstwo (Inc.: Utrum in generationeformarum sit certa ponenda rellocitas. Circapresentem questionem et circa dubia disputanda de proportionibus relocitatum Expl.: …et tamen a infinite rellocius, etc., quod arguo sic: quia aliter numquam dereniet ad locum suum naturalem, pertransiet spacium infinitum, quia..’).

Jeśli chodzi o czas powstania traktatu O sześciu niedorzecznościach, Jean Celeyrette[13] szacuje, że traktat powstał pod koniec lat 30-tych lub na początku lat 40-tych XIV wieku. Badacz pisze, że są w nim cytowani Tomasz Bradwardine i Wilhelm Heytesbury, zaś traktat jest przytaczany przez Jana Dumbletona[14]. Również Mikołaj z Autrecourt, do którego należał rękopis paryski BN 6559, wykorzystywał traktat De sex inconrenientibus[15]. Jakkolwiek dokładna data powstania dzieła nie jest znana, daje się ją znacznie zawęzić, odnosząc się do czasu napisania traktatów przez Bradwardine’a i Heytesbury’ego. W traktacie O sześciu niedorzecznościach znajdujemy bowiem liczne nawiązania do Traktatu o proporcjach szybkości w ruchach autorstwa pierwszego z wymienionych filozofów (data powstania tekstu: 1328 r.) oraz do Reguł rozwiązywania sofizmatów drugiego z wymienionych (data powstania tekstu: 1335 r.). Jeśli chodzi natomiast o tekst Dumbletona, w którym wymienione zostało anonimowe dzieło, powstał on pomiędzy 1338 a 1344 rokiem.

Wobec tego terminuspost quem powstania traktatu O sześciu niedorzecznościach to 1335 rok, a terminus ante quem — 1344^[16].

[1] Literatura dotycząca traktatu nie jest obszerna. Pisze o nim m.in. słynny francuski fizyk Pierre Duhem w swoich pracach Efudes sur Leonard de Vinci, Paris 1913, t. 3, s. 420-424, 471-474 oraz w La dialecfique du Oxford et la Scolasfique ifalienne, „Bulletin Italien” 1912 (12), s. 22-26, 101-103, 289-292. Ponadto na temat tego tekstu zob. także (w niektórych przypadkach sq to jedynie krótkie wzmianki): A. Maier, An der Grenze von Scholasfik und Nafurwissenschaff, Essen 1943, s. 266-267; taż, Sfudien zur Nafurphilosophie der Spafscholasfik, Band I: Die Vorlaufer Galileis im 14. Jahrhunderf, Roma 1949, s. 96; M. Clagett, The Science of Mechanics in fhe Middle Ages, Madison 1959, s. 264-265; S. Caroti, Da Walfer Burley al „Tracfafus de sex inconvenienfibus”. La fradizione inglese della discussione medievale «De reacfione», „Medioevo. Rivista di Storia della Filosofia Medievale” 1995 (21), s. 257-374; G.F. Walker, A New Source of Nicholas of Aufrecourf’s Quaesfio: The Anonymous Tracfafus de sex inconvenienfibus, „Bulletin de Philosophie Medievale” 2013 (55), s. 57-69; S. Rommevaux, Six inconvenienfs decoulanf de la regle du mouvemenf de Thomas Bradwardine dans un fexfe anonyme duXIVe siecle, [w:] „L’homme au risque de l’infini: melanges d’histoire et de philosophie des sciences offerts a Michel Blay”, M. Malpangotto, V. Jullien, and E. Nicolaidis (eds), Turnhout 2013, s. 35-47; S. Rommevaux-Tani, La deferminafion de la rapidife d’augmenfafion dans le De sex inconvenienfibus: comparaison avec les developpemenfs sur le meme sujef de William Heyfesbury, [w:] „Miroir de l’amitie. Melanges offerts a Joel Biard”, Ch. Grellard (ed.), Paris 2017, s. 153-162; taż, Un aufeur anonyme du XIVe siecle, a Oxford, lecfeur de Pierre de Maricourf, „Revue d’Histoire des Sciences” 2014 (61/1), s. 5-33; J. Papiernik, Mefody mafemafyczne w badaniach z zakresu filozofii przyrody. Problem szybkości powsfawania form wXIV-wiecznym frakfacie „De sex inconvenienfibus”, „Przegląd Tomistyczny” 2017 (XXIII), s. 95-146.

[2] Jakkolwiek termin inconveniens jest zwykle oddawany jako 'niedogodność’, 'niezgodność’, 'nieodpowiedniość’, rozumowania przedstawiane przez autora traktatu mają na celu przedstawienie absurdalnych wniosków, do jakich prowadziłaby akceptacja proponowanych stanowisk. Stąd 'niedorzeczność’ wydaje się w tym przypadku bardziej adekwatnym terminem.

[3] Pierre Duhem uważa (Efudes sur Leonard, s. 423), że autor De sex inconvenienfibus mógł być uczniem Heytesbury’ego, ponieważ pisze: „solemnis et excellentissimus famosusque magister Guilelmus de Hesberiis”. Podobnie przypuszcza Annelise Maier (zob. Die Vorlaufer Galileis… cz. 1, s. 96).

[4] Wydanie krytyczne tekstu De sex inconvenientibus jest przygotowywane przez Sabine Rommevaux: http://www.sphere.univ-paris-diderot.fr/spip.php?article393&lang=fr (dostęp: 5.08.2019).

[5] Treść zbioru zaprezentowana na stronie tytułowej obejmuje: Questio de modalibus Bassani Politi; Tractatus proportionum introductorius ad calculationes Suisset; Tractatus proportionum Thome Barduardini; Tractatus proportionum Nicholai Orem; Tractatus de latitudinibus formarum eiusdem Nicholai; Tractatus latitudinibus formarum Blasii de Parma; auctor Sex inconvenientium. W wolumenie znajdują się jeszcze niewymienione w tytule, ale na ostatnim folio: Questio subtilis doctoris Johannis de Casali „De velocitate motus alterationis” oraz Questio Blasii de Parma „De tactu corporum durorum”. Co do drugiego z wymienionych traktatów, jakkolwiek nie podano tego w spisie treści, jest to także tekst autorstwa Basjana Polita.

[6] W mojej ocenie jest to całość traktatu O sześciu niedorzecznościach. Na ten temat piszę szerzej w dalszej części pracy.

^[7]  Opisy tego rękopisu podają Z. Kałuża, Nicolas d’Aufrecourf, ami de la yerife, („Histoire Litteraire de la France”, Paris 1995, 42/1), s. 195-198, a także: G. Fernandez Walker, A New Source…, s. 62. Te opisy jednak nie uwzględniają faktu, iż jedenaście kwestii, które Kałuża i Fernandez Walker uznają za anonimowe, to kwestie do De generatione ef corrupfione oraz druga kwestia De mofu jest autorstwa Ryszarda Kilvingtona (zob. E. Jung[-Palczewska], Works by Richard Kilyingfon, „Archives d’Histoire Doctrinale et Littaeraire du Moyen Age” 2000 (67), s. 219-222; E. Jung, R. Podkoński, Richard Kilyingfon on Confinuify, [w:] „Atomism in Late Medieval Philosophy and Theology”, Ch. Grellard, A. Robert (eds), Leiden-Boston, 2009, s. 65). Opis biblioteczny jest jeszcze mniej dokładny i nie przedstawia całej treści: „1. Anonymi yarii fracfafus de mofu; 2. Bradwardini proporfiones yelocifafum in mofibus; 3. Anonymi fracfafus de elemenfis ef eorum mixfione; 4. Anonymi fracfafus de diyisibilifafe confinui; 5. Nicolai de Ulfricuria quaesfio: uirum yisio creafurae rafionalis beafificalis, per yerbum possif infendi nafuralifer”.

^[8]  Katalogowy opis jest następujący: „1. Alberfi de Saxonia quaesfiones in ocfo libros physicorum Arisfofelis; 2. Tracfafus de sexdecim inconyenienfibus: ibi de generafione, de mofu locali, aliisque ad physicam perfinenfibus”. Traktat zatytułowano więc O szesnastu niedorzecznościach, jednak zarówno explicit, jak i spis treści traktatu znajdujący się na f. 170r wskazują, że chodzi o sześć niedorzeczności (explicit podaje tę ilość słownie, spis liczbowo). Być może „szesnaście” wzięło się stąd, że w spisie wyróżnione są cztery części traktatu, ale kwestie i artykuły mają taki sam status, więc jest ich w sumie szesnaście.

[9] Na ten temat zob. Blaise de Parme Questiones circa Tractatum proportionum magistri Thome Braduardini, J. Biard, S. Rommevaux (eds), („Textes philosophiques du moyen age” 22), Paris 2005, s. 47. Opis rękopisu: MIRABILE, Archivio digitale della cultura medievale: http://www.mirabileweb.it/manuscript/oxford-bodleian-library-canon-misc-177-(s-c-19653)-manuscript/22543 (dostęp: 5.08.2019).

[10] W opisie tego rękopisu czytamy, że autorem traktatu O sześciu niedorzecznościach jest Jan z Holandii: zob. A. Maier, An der Grenze von Scholastic und Naturwissenschaft…, ed. II, Roma 1952, s. 266-267. Przypisanie autorstwa Janowi z Holandii może mieć związek z tym, że jego traktat o ruchu kończy się na folio 65r (Explicit quaestio de latitudinibus valde bona), natomiast De sex inconvenientibus zaczyna się tuż pod zakończeniem tego dzieła. Podobnie rzecz ma się z rękopisem watykańskim (jego opis znajduje się poniżej), w którym tekst O sześciu niedorzecznościach urywa się na drugim artykule pierwszej kwestii, zaś kwestie o ruchu Jana z Holandii zaczynają się poniżej, bezpośrednio, bez żadnej informacji, że jest to inne, dzieło. Trzeba jednak zaznaczyć, że w przypadku kodeksu weneckiego również niektóre inne traktaty, bez informacji o tym, kto jest ich autorem, zaczynają się bezpośrednio po rozprawach je poprzedzających.

^[11] Dokładny opis kodeksu w: G.J. Etzkorn, Ifer Vaficanum Franciscanum: a descripfion of some one hundred manuscripfs of fhe Vaficanus Lafinus collecfions, Leiden, New York 1998, s. 9-12.

^[12] https://digi.vatlib.it/mss/detail/Vat.lat.3026 (dostęp: 5.08.2019). Następujący po fragmencie O sześciu niedorzecznościach tekst Jana z Holandii, rozpoczynający się na f. 21, nie jest zatytułowany i został napisany tą samą ręką co część anonimowego dzieła, niemniej warto zwrócić uwagę, że takie przypisanie autorstwa może dziwić, biorąc pod uwa gę to, że górny margines f. 21 r zawiera (pisaną inną ręką) treść znajdującego się poniżej tekstu. Kolofon na f. 28v brzmi: Explicif fracfafus „De insfanfe” secundum reyerendum magisfrum Johannem de Hollandia, efc. Amen. Deus sif nobiscum.

[13] J. Celeyrette, Bradwardine’s Rule: A Mafhemafical Law?, [w:] „Mechanics and Natural Philosophy before the Scientific Revolution”, W.R. Laird, S. Roux (eds), („Boston Studies in the Philosophy and History of Science”, Book 254), Dordrecht 2008, s. 58.

[14] Informacja o cytowaniu przez Dumbletona De sex inconyenienfibus w jego Summa logicae ef philosophiae nafuralis jest podana także wcześniej przez M. Clagetta w: Nicole Oresme and fhe Medieyal Geomefry of Qualifies and Mofions. A Treafise on fhe Uniformify and Difformify of Infensifies Known as „Tracfafus de configurafionibus qualifafum ef mofuum”, Madison 1968, s. 619.

[15] Zob. G. Fernandez Walker, A New Source…, s. 64-69.

^[16] Na temat daty powstania O sześciu niedorzecznościach zob. także: C. Wilson, William Heyfesbury. Medieval Logic and fhe Rise of Mafhemafical Physics, Madison 1956, s. 7; S. Rommevaux-Tani, La deferminafion de la rapidife…, s. 153 oraz G. Fernandez Walker, A New Source…, s. 60-61. Ostatni z wymienionych autorów podaje, że Summa Dumbletona została napisana przed jego pobytem w Paryżu w latach 1344-1347, więc O sześciu niedorzecznościach mogło powstać przed 1344 rokiem.

[/tab]

[tab title=”Struktura traktatu”]

Struktura traktatu

Na traktat składają się cztery podstawowe kwestie: pierwsza podejmuje zagadnienie szybkości powstawania (de motu generationis), druga szybkości zmiany jakościowej, traktowanej jako ruch (de motu alterationis), trzecia szybkości zmiany ilościowej także traktowanej jako ruch (de motu augmentationis), czwarta szybkości ruchu lokalnego (de motu locali). Każdej z podstawowych kwestii przypisane są trzy — jak mówi autor — artykuły, również przedstawione w postaci kwestii. Układ dzieła jest następujący:

O POWSTAWANIU (DE GENERATIONE)

• Kwestia I:
• Czy w procesie powstawania form należy wyznaczać określoną szybkość? (Utrum ingeneratione formarum sit certaponenda uelocitas?)
• Artykuły:
• Czy czynnik tworzący przydziela tyle z miejsca, ile z formy? (Utrum generans tantum loci contribuat quantum forme?)
• Czy ze skrajnych kolorów tworzone są kolory pośrednie? (Utrum ex coloribus extremis intermedii generentur colores?)
• Czy ciała niebieskie tworzą jakości pierwsze za pośrednictwem światła? (Utrum celestia corporagenerent qualitatesprimarias lumine mediante?)

O RUCHU ZMIANY (DE MOTU ALTERATIONIS)

• Kwestia II:
  • Czy w ruchu zmiany należy wyznaczać przyspieszenie lub spowolnienie? (Utrum in motu alterationis velocitas sit signanda vel tarditas?)
• Artykuły:
  • Czy magnes jest zdolny do przemiany umieszczonego przy nim żelaza? (Utrum magnes suppositum sibi ferrum sufficiat alterare?’)
  • Czy przemiana ośrodka świetlnego jest nagła i [odbywa się] w chwili? (Utrum alteratio medii luminosi (corr. ex luminosa) sit subita [et] in instanti?)
  • Czy każdy czynnik działający, działając, podlega działaniu? (Utrum quodlibet agens (corr. ex alterans) in agendo repatiatur?)

O RUCHU WZROSTU (DE MOTU AUGMENTATIONIS)

• Kwestia III:
  • Czy czynnik powiększający się ciągle przyspiesza swój ruch w procesie wzrostu? (Utrum augmentum continuum in augendo velocitet motum suum?)
• Artykuły:
  • Czy możliwe jest rozrzedzanie? (Utrum rarefactio sit possiblis?)
  • Czy rozrzedzanie jest ruchem do jakiejś wielkości? (Utrum rarefactio sit motus ad aliquam ąuantitatem?’)
  • Czy rozrzedzanie zachodzi przez to, co rzadkie i gęste? (Utrum rare- factio sit per rarum et densum?)

O RUCHU LOKALNYM (DE MOTU LOCALI)

• Kwestia IV:
  • Czy w ruchu lokalnym konieczne jest zachowanie pewnej szybkości? (Utrum in motu locali sit certa servanda velocitas?)
• Artykuły:
  • Czy szybkość ruchu ciała ciężkiego pochodzi od jakiejś pewnej przyczyny? (Utrum velocitatio motus gravis sit ab aliqua causa certa?)
  • Czy szybkość jakiejś sfery jest wyznaczana jedynie przez punkt lub jakąś przestrzeń? (Utrum pelocitas motus spere cuiuslibet penes punctum vel spacium aliquod attendatur?)
  • Czy szybkość każdego ruchu lokalnego jednostajnie zmiennego, zaczynająca się od nie-stopnia [szybkości], jest równa swojemu stopniowi środkowemu? (Utrum pelocitas omnis motus localis uniformiter difformis inci- piens a non gradu sit equalis suo medio gradui?)

Przedstawiony układ kwestii składa się na całość traktatu, co w literaturze naukowej bywa jednak podważane. Jak uważa Pierre Duhem, O sześciu niedorzecznościach zawierało pierwotnie jedenaście kwestii i — jego zdaniem — obydwa paryskie rękopisy, tj. 6559 oraz 6527, są niekompletne^[1]. Francuski fizyk wysuwa taki wniosek, wskazując, że na f. 194v rękopisu 6559 znajduje się wykaz aż jedenastu kwestii^[2]. […]

[1] P. Duhem analizuje treść dzieła w: Etudes sur Leonard…, s. 421-424 (por. idem, La dialec- tique du Oxford…, s. 22-25).

[2] I ch tytuły to (Paryż, ms. 6559, f. 194v): Quinta quaestio: utrum caelum possit suo motu et lumine inferiora corpora transmutare (Kwestia piąta: czy niebo może poprzez swój ruch i światło zmieniać ciała znajdujące się niżej); Sexta quaestio: utrum corpora gravia et levia

[/tab]
[/tabs]

Arystoteles na nowo odczytany. Ryszarda Kilvingtona Kwestie o ruchu. OPEN ACCES