Filozofuj! 2023 nr 1(49): Ewolucja

Niekiedy jest tak, że filozofowie z ciekawością spoglądają na wybrane teorie naukowe i starają się rozstrzygnąć, jakie konsekwencje dla posiadanego przez nas obrazu świata płyną z ich akceptacji. Jedną z nich jest teoria ewolucji. Filozoficzne zainteresowanie naukowym dzieckiem Karola Darwina nie słabnie – jest wręcz czymś często spotykanym powoływanie się na ewolucyjne scenariusze, które mają wspierać określone rozwiązania problemów filozoficznych. Teoria ewolucji jest zatem nie tylko cennym zasobem dla samych naukowców, ale i filozofów, którzy zastanawiają się nad tym, w jaki sposób zinterpretować konsekwencje tej teorii dla klasycznych problemów filozoficznych, i próbują ustalić, jak ująć jej specyfikę w kontekście ogólnego rozumienia tego, czym są teorie naukowe.

Wydaje się, że filozoficzne zainteresowanie ewolucją (jako zachodzącym procesem) i jego naukowym opracowaniem ma swoje źródło w codziennym ludzkim doświadczeniu. Jako mieszkańcy naszej planety jesteśmy konfrontowani z mnogością życia w tym sensie, że z łatwością (nawet bez specjalistycznego wykształcenia z zakresu biologii) dostrzegamy, że napotykane przez nas organizmy bardzo różnią się od siebie. I ta prosta konstatacja jest przesłanką do tego, żeby w tej żywej mnogości wyróżniać gatunki, do których przynależą poszczególne osobniki. Minimalne filozoficzne ujęcie teorii ewolucji polega więc na stwierdzeniu, że jej głównym celem jest wyjaśnienie, w jaki sposób powstała owa mnogość i dlaczego jest taka, jaka jest.

Intrygującym pytaniem, które rodzi owa teoria, jest to związane z domniemanymi granicami jej aplikacji. Czy wyjaśnienia ewolucyjne powinny być ograniczone wyłącznie do kwestii życia biologicznego? Czy stosowanie ich w ramach nauk społecznych należałoby uznać za pożądane czy raczej powinniśmy traktować tego rodzaju zabiegi jako rażące metodologiczne nadużycie? Sama możliwość stawiania takich pytań pokazuje, że sukces teorii ewolucji jako teorii naukowej nie blokuje możliwości filozoficznego opracowywania jej najbardziej intrygujących aspektów i możliwych zastosowań. Jeśli jest to teoria, która prowokuje filozoficzne pytania, to właśnie rolą filozofów (a nie naukowców!) jest spróbować na nie odpowiedzieć. Dlatego sądzimy, że wybranie teorii ewolucji (i szerzej: problematyki ewolucyjnej) na temat numeru jest naturalnym posunięciem.

W tekście wprowadzającym Zbigniew Wróblewski proponuje przyjrzeć się problemowi ewolucji w trzech odsłonach – naukowej, filozoficznej i światopoglądowej. W numerze znajdziecie też tryptyk poświęcony prawdzie (Robert Poczobut), dobru (Andrzej Elżanowski) i pięknu (Monika Bokiniec) z perspektywy ewolucyjnej. Dopełniają go artykuły o antropologii ewolucyjnej (Anna Dutkowska), problemie celowości ewolucji (Piotr Bylica) i jej przyszłości (Józef Zon). Część tematyczną zamyka zaś w rubryce Wokół tematu tekst Wojciecha Grygiela o teologii ewolucyjnej.

Spis treści numeru Ewolucja

Trzy sceny, jeden spektakl > Zbigniew Wróblewski
„Jeżeli nie wzniesiono świątyń na cześć teorii ewolucji, to zapewne z tego samego powodu, dla jakiego w średniowieczu nie wznoszono świątyń na cześć nieśmiertelności duszy: nie wielbi się prawd oczywistych […]”. C. Miłosz, Widzenia nad Zatoką San Francisco

Epistemologia ewolucyjna > Robert Poczobut
Wszystkie naturalne mechanizmy poznawcze, które wykorzystujemy do poznawania świata i samych siebie, powstały w procesie ewolucyjnym jako wynik dostosowania do warunków środowiskowych. Nasuwa się w związku z tym kilka pytań. Czy i w jakim stopniu ewolucyjna geneza mechanizmów poznawczych wpływa na ocenę wartości uzyskiwanych za ich pomocą rezultatów poznawczych? Czy ewolucyjne opisy i wyjaśnienia ludzkiej wiedzy są poprawne? Czy naturalizm ewolucyjny jest owocnym podejściem do klasycznych problemów epistemologii?

Czym jest etyka ewolucyjna? > Andrzej Elżanowski
Termin etyka ewolucyjna stosowany jest w dwóch różnych znaczeniach. W sensie ścisłym odnosi się do prób stworzenia nowej, alternatywnej etyki, która uzasadnia normy postępowania, odwołując się do wartości biologicznej maksymalizowanej przez dobór naturalny, i tym samym redukuje etykę do biologii, traktując (naiwnie) psychikę jako doskonały instrument nadający wartość (biologiczną) zachowaniu (behawiorowi). Etyka ewolucyjna w szerszym znaczeniu obejmuje również wyjaśnianie genezy moralności (i ostatecznie etyki) jako wytworu biokulturowej ewolucji człowiekowatych, czyli hominidów. Takie ewolucyjne wyjaśnienia zdemitologizowały moralność i pozwoliły krytycznie spojrzeć na jej praktykowane normy i ich etniczną różnorodność, ale nie kwestionują autonomicznego intelektualnego pochodzenia uniwersalnych, coraz bardziej zbieżnych lub komplementarnych nurtów uniwersalnej etyki.

Mózg wraca na sawannę, czyli ewolucyjne ujęcie piękna i sztuki > Monika Bokiniec
Na początku lat 30. XX w. pochodzący z Polski charakteryzator gwiazd Hollywood Max Factor skonstruował urządzenie zwane mikrometrem (lub kalibratorem) urody. Za pomocą ruchomych metalowych taśm urządzenie to pozwalało określić dokładne proporcje ludzkiej twarzy. Miało za zadanie wykrywać najmniejsze niesymetryczności, które następnie były wyrównywane dzięki makijażowi. Jak wiadomo, Max Factor zbudował imperium kosmetyczne, które istnieje do dzisiaj. Czy intuicyjnie wiedział na temat piękna coś, co obecnie odkrywamy w badaniach naukowych?

Celowość ewolucji? Kilka argumentów za > Piotr Bylica
Czy są jakieś racje przemawiające za tym, aby wyjaśniać ewolucję biologiczną, odwołując się do przyczyn celowych? Przyjrzyjmy się paru przykładom.

Od ameby do Einsteina. Ewoluujący umysł > Anna Dutkowska
Ewolucja życia na Ziemi trwa od ponad 3,8 mld lat, w wyniku czego naszą planetę zamieszkuje niezmierna liczba gatunków. Badacze przeróżnych dyscyplin starają się określić ich pokrewieństwo czy też prześledzić łączące je podobieństwa w obrębie procesów fizjologicznych czy budowy narządów. A co z procesami poznawczymi? Czy ewolucja może również dotyczyć umysłu?

Przyszłość ewolucji życia na Ziemi > Józef Zon
Pomimo usilnych prób zapobieżenia zmianom gatunkowej mapy biosfery tempo zanikania naturalnych gatunków przewyższać będzie tempo tworzenia i włączania w biosferę odtworzonych oraz syntetycznych jednostek życia. Kierowanie stanem biosfery powierzone zostanie sztucznej inteligencji.

Fragment z klasyka #1

Wywiad
Jesteśmy końcowym etapem naturalnego procesu rozwoju > Wywiad z prof. Michaelem Rusem, jednym z pionierów współczesnej filozofii biologii, światowej sławy ekspertem od problematyki ewolucji

Narzędzia filozofa
Eksperyment myślowy: Zapiski międzyplanetarnego podróżnika. Wyimki > Artur Szutta
Kurs logiki: #13. Problemy z nieostrością > Krzysztof A. Wieczorek

Fragment z klasyka #2

Filozofia w nauce
Meta-fizyka kwantowa: Dialog 4. Zasada nieoznaczoności Heisenberga > Andrzej Łukasik

Filozofia w literaturze
Siłaczka a etyka ewolucyjna > Natasza Szutta

Filozofia w filmie
Wyspa doktora Moreau > Piotr Lipski

Felieton
Ewolucja i transcendencja > Jan Woleński
Projekt inteligentny inaczej > Adam Grobler

Satyra
Objawienie Augusta Cieszkowskiego. AD 1836 > Piotr Bartula

Relacja
Jakiej filozofii Polacy potrzebują? Drugi Kongres Filozofii Polskiej > Ryszard Zajączkowski

Wokół tematu
Ewoluująca teologia w ewoluującym świecie > Wojciech P. Grygiel

Z półki filozofa…
Myślenie w edukacji > Dorota Monkiewicz
Wartości miarą poznania > Błażej Gębura

Filozofia w szkole
Życie na Ziemi. Scenariusz lekcji filozofii dla uczniów szkół podstawowych > Dorota Monkiewicz

Filozofia z przymrużeniem oka

Filozofuj! 2023 nr 1 (49)

Filozofuj! 2023 nr 1 (49) e‑wydanie