Pasierbiec, 7-9 września 2007 r.

I Warsztaty Filozofii Przyrody

Sprawozdanie dra Jacka Rodzenia

I Warsztaty Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych

W dniach 7-9 września 2007 r. w Pasierbcu koło Limanowej odbyło się spotkanie pracowników naukowych, na co dzień zajmujących się w Polsce uprawianiem i nauczaniem filozofii przyrody, filozofii nauk przyrodniczych, lub dyscyplin pokrewnych. Grono przybyłych nie było zbyt liczne, bo obejmowało niespełna 12 osób. Najsilniejszą grupę, bo aż 6-osobową tworzyli reprezentanci lubelskiego Instytutu Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych KUL (ks. D. Dąbek, ks. J. Golbiak, ks. Z. Hajduk, M. Wnuk, J. Zon, A. Zykubek). Z Wydziału Filozoficznego PAT w Krakowie przybyły 3 osoby (ks. W. Grygiel, ks. M. Heller, ks. J. Mączka). Po jednej osobie reprezentowane były inne ośrodki akademickie: Instytut Filozofii UŚ w Katowicach (B. Ogrodnik), Instytut Bibliotekoznawstwa i Dziennikarstwa AŚ w Kielcach (J. Rodzeń), Instytut Filozofii UMK w Toruniu (M. Tempczyk).

Spotkanie, które przyjęło miano „warsztatów”, miało na celu przede wszystkim lepsze wzajemne poznanie się, integrację i wymianę doświadczeń filozofów przyrody i filozofów nauk przyrodniczych z różnych placówek naukowych całej Polski. Warsztaty stały się również okazją do omówienia problemów związanych z uprawieniem filozofii przyrody, stojących przed nią wyzwań, a także podjęcia ewentualnej współpracy i wspólnych wysiłków na rzecz rozwijania oraz propagowania tej dyscypliny filozoficznej.

Pierwszego dnia wieczorem ks. J. Mączka wraz z J. Zonem, przy udziale części przybyłych na spotkanie, przygotowali listę problemów, które uznano za warte podjęcia w czasie trwania warsztatów. Drugiego dnia obrady trwały przez cały dzień tylko z przerwami na posiłki. Spotkanie zakończyło się nazajutrz jedną sesją przedpołudniową.

Organizatorzy przyjęli skądinąd słuszne założenie, że aby móc wspólnie omawiać niełatwe kwestie związane z praktyką uprawiania filozofii przyrody i filozofii nauk przyrodniczych, należy uprzednio lepiej się poznać w gronie dyskutantów oraz zaprezentować formy działalności naukowej w ośrodkach reprezentowanych przez uczestników warsztatów.

Z przedstawionych w pierwszym dniu wypowiedzi można było wywnioskować, że z jednej strony filozofia przyrody oraz filozofia nauki uprawiane i rozwijane są w Polsce najowocniej w odpowiednich ramach instytucjonalnych, jakie stwarzają tylko nieliczne ośrodki akademickie (przede wszystkim KUL, PAT oraz UKSW). Z drugiej natomiast strony, na wielu uczelniach w pewnym rozproszeniu działają pojedynczy naukowcy, podejmujący indywidualne programy badawcze, rozwijające bardzo zróżnicowaną tematyką szeroko pojętej filozofii przyrody i filozofii nauki (np. w UMK [filozofia teorii chaosu], AŚ [aspekty filozofii techniki], UŚ [filozofia mechaniki kwantowej]).

W trakcie dyskusji zauważono, że w warsztatach nie biorą udziału przedstawiciele ośrodków, w których również uprawiana jest od dłuższego czasu filozofia przyrody i nauk przyrodniczych (np. UJ, UAM, UMCS), stąd pewne, nawet zgodne w gronie uczestników tego spotkania opinie, nie można było uznać za reprezentatywne dla całego polskiego środowiska filozofów przyrody. Zgodzono się również, iż charakterystyczną cechą wszystkich projektów badawczych z zakresu filozofii przyrody powinna być (i najczęściej bywa) ścisła łączność z odpowiednimi teoriami, metodami i osiągnięciami nauk przyrodniczych

Kolejną poruszaną kwestią był stan filozofii przyrody w Polsce, jak również stosunek filozofii przyrody do filozofii w ogóle. Organizacyjny stan nauczania i uprawiania filozofii przyrody w Polsce uczestnicy spotkanie określili jako niezbyt jasny. Zwrócono uwagę, że szczegółowe polskojęzyczne opracowania dotyczące filozofii przyrody jako dziedziny badań są bardzo nieliczne. Brak jest rodzimego podręcznika do tej dyscypliny filozoficznej (aczkolwiek podjęto też pewne wstępne próby i w zaczątkowej formie są one realizowane w KUL, PAT i UKSW). Jednocześnie zrodziła się propozycja zapoczątkowania serii artykułów na temat stanu filozofii przyrody (np. jednym wstępnym i prowokującym do dyskusji tekstem). Przy tej okazji ks. M. Heller uznał fakt zlikwidowania zeszytu poświęconego filozofii przyrody w wydawanych przez KUL „Rocznikach Filozoficznych” za bardzo niekorzystny. Opinia ta spotkała się ze zgodą zebranych.

Następnym omawianym problemem był sposób kontaktowania się, wymiany informacji, doświadczeń, itp. w ramach środowiska polskich filozofów przyrody. Odnotowano funkcjonowanie istniejącego już instytucjonalnego forum takiego spotkania; jest nim Sekcja Filozofii Przyrody Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Niemniej jednak istnieje potrzeba dalszej intensyfikacji wymiany informacji i doświadczeń w jej ramach. Uznano również, że Sekcja powinna pełnić rolę ośrodka koordynacji przedsięwzięć podejmowanych przez większą liczbę ośrodków naukowych.

J. Zon przypomniał, że na założycielskim zebraniu Sekcji Filozofii Przyrody PTF ustalono, iż zarząd tego gremium będzie przechodził z jednego ośrodka akademickiego do innego, a podczas wyborów zarządu będzie się zalecało, by Przewodniczący i Sekretarz byli wybierani z tego samego ośrodka, natomiast pozostali członkowie zarządu z możliwie dużej ich liczby. Zachęcił też do zastanowienia się, do którego ośrodka powinien, od jesieni 2007 r., (w rezultacie wyborów) przenieść się Zarząd Sekcji.

A. Zykubek poinformował o utrzymywaniu i dalszemu rozwijaniu platformy internetowej dla filozofów przyrody (zaczątki takiej platformy już istnieją pod adresem: http://www.fbs.nazwa.pl/fp/). Z aprobatą ze strony uczestników warsztatów spotkała się propozycja rozbudowywania listy mailingowej, internetowego forum prezentacji podejmowanych projektów badawczych, recenzji książek z zakresu filozofii przyrody, zamieszczania na nim working papers.

Uznano również potrzebę organizowania konferencji i sympozjów naukowych o tematyce bliskiej filozofii przyrody i filozofii nauk przyrodniczych (taka praktyka prowadzona jest już w zróżnicowanej formie w KUL i PAT). Dostrzeżono konieczność angażowania do prac organizacyjnych i naukowych studentów.

Kwestią, która zainteresowała uczestników warsztatów była miejsce filozofii przyrody w perspektywie powrotu nauczania filozofii do szkoły średniej. Uznano, iż jest to szansa również dla filozofii przyrody i podkreślenia doniosłości jej problematyki. Aby jednak takiej szansy nie zaprzepaścić, należy przygotować odpowiedni podręcznik filozofii, który zawierałby także, podane na odpowiednim poziomie, informacje i rozważania z zakresu filozofii przyrody i nauk przyrodniczych. W związku z tym ks. M. Heller zasugerował możliwość czerpania pewnych wzorców i rozwiązań w tej materii z przedwojennej tradycji nauczania filozofii w szkołach.

W imieniu nieobecnego na spotkaniu ks. J. Turka, ks. Z. Hajduk zapoznał zebranych z propozycją ponownego podjęcia wysiłków przez polskich filozofów przyrody na rzecz utworzenia przez konkretne jednostki uczelniane kierunku „filozofia przyrody” jako tzw. unikatowego kierunku studiów (podobnie jak np. już istniejące: historia sztuki lub kulturoznawstwo). Kierunek taki jest zatwierdzany przez ministra nauki i szkolnictwa wyższego na wniosek senatu danej uczelni. W związku z tą propozycją pojawiły się również głosy sceptyczne (ks. M. Heller): jeśli do tej pory nie ma takich unikatowych kierunków filozoficznych jak metafizyka, epistemologia czy estetyka, to przypuszczalnie filozofia przyrody nie ma raczej szans. Postawiono też pytanie o praktyczne korzyści z utworzenia takiego kierunku, co pozostaje nieobojętne choćby dla senatów, administracji uczelni, a także ministerstwa.

W trakcie trwania warsztatów poruszono również kwestię popularyzacji nauki i filozofii przyrody. Pojawiła się m.in. sugestia, że odpowiedzialna popularyzacja nauk przyrodniczych może być także traktowana jako forma uprawiania szerzej pojętej filozofii przyrody. Zwrócono uwagę na istniejące szanse związane z telewizją, a zwłaszcza z Internetem na szeroką popularyzacją filozofii przyrody. Niewątpliwie istnieje potrzeba wydawania dobrych książek, bo to one przyciągają i ukierunkowują przyszłych adeptów nauki. Pojawiła się również propozycja organizowania „szkół letnich” z wykładami z zakresu filozofii przyrody.

W końcu za niezwykle ważny uznano problem relacji nauka – wiara (religia, teologia) leżących w zasięgu inspiracji ze strony filozofii przyrody i filozofii nauk przyrodniczych. W związku z tym postawiono m.in. pytanie o miejsce i znaczenie wykształcenia z zakresu filozofii przyrody jako dyscypliny o znacznej składowej treści światopoglądowych w instytucjach kształcących katechetów świeckich i duchownych. Podkreślono przy tym, a co budzi pewien niepokój, niemal zupełny brak zainteresowania dla współczesnej problematyki z zakresu filozofii przyrody u teologów polskich, a także próbowano dociekać historycznych źródeł tego stanu rzeczy.

Należy uznać, że choć idea stworzenia warsztatów z filozofii przyrody i nauk przyrodniczych kiełkowała w dość spontanicznej i dalekiej od tradycyjnych formalizmów atmosferze, ich przeprowadzenie niewątpliwie zaowocowało zrodzeniem się wielu interesujących i inspirujących tematów. Można powiedzieć, że niektóre z nich są trwałe od lat w środowisku polskich filozofów przyrody (m.in. sposoby jej nauczania i uprawiania, problem podręczników, zagadnienie relacji nauka – wiara). Ale są też takie, które są nowe i rodzą się pod wpływem potrzeby chwili (m.in. filozofia przyrody w szkolnym nauczaniu filozofii, popularyzacja myśli filozoficznoprzyrodniczej, możliwość wprowadzenia unikatowego kierunku studiów z zakresu filozofii przyrody). I jedne i drugie u uczestników warsztatów pozostawiły zapewne wiele (również tych niedokończonych) refleksji. Dlatego wydaje się, że idea podobnych spotkań warta jest propagowania, rozwijania i kontynuacji.

Jacek Rodzeń

Szkic historii Sekcji Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych PTF