Antropogeniczne zmiany środowiska przyrodniczego Ziemi – Jan Wójcik

Antropogeniczne zmiany środowiska przyrodniczego Ziemi to syntetyczne ujęcie całokształtu problemów związanych z wpływem działalności człowieka na środowisko przyrodnicze Ziemi w aspektach: przestrzennym i czasowym (lokalnym, regionalnym i globalnym oraz trwałym i przejściowym). Autor wskazuje związki i zależności, jakie występują między działalnością człowieka, a stanem środowiska przyrodniczego oraz przemianami zachodzącymi w środowisku przyrodniczym i ich tendencji uwarunkowanych antropopresją, ilustrowanych licznymi przykładami Zasadnicza część opracowania to analiza przyczyn i skutków działalności człowieka w poszczególnych komponentach środowiska przyrodniczego Ziemi (litosferze, pedosferze, atmosferze, hydrosferze, biosferze i antroposferze), na tle funkcji, jakie pełnią one w kompleksie środowiska oraz roli i znaczeniu w życiu człowieka. Podsumowaniem rozdziałów traktujących o geosferach w warunkach antropopresji są modele przedstawiające specyfikę obiegu zanieczyszczeń, przyczyny i skutki antropopresji oraz konsekwencje tych zmian dla środowiska i człowieka.

Ze względu na interdyscyplinarność tematyki publikacja jest przeznaczona dla szerokiego kręgu odbiorców: studenci i wykładowcy kierunków przyrodniczych wyższych uczelni takich, jak: geografia, geologia, ochrona środowiska na uniwersytetach, kierunki pokrewne na uniwersytetach rolniczych i uczelniach technicznych, w których prowadzi się zajęcia traktujące o ochronie i przemianach środowiska przyrodniczego wskutek antropopresji, nauczyciele geografii i uczniowie klas maturalnych w szkołach średnich, pracownicy instytucji zajmujących się badaniem i monitorowaniem stanu środowiska.

Antropogeniczne zmiany środowiska przyrodniczego Ziemi
Jan Wójcik

ISBN: 9788301211684
EAN: 9788301211684
Liczba stron: 744

Wydawnictwo Naukowe PWN

[tabs]
[tab title=”Spis treści”]

Spis treści

Wprowadzenie | 9

Zagadnienia ogólne | 13

• Środowisko przyrodnicze Ziemi | 14
  • Powstanie i ewolucja | 16
  • Struktura i funkcjonowanie | 19
• Zasoby środowiska przyrodniczego Ziemi. Podział i ogólna charakterystyka | 24
• Antropopresja. Znaczenie terminu i charakterystyczne cechy tego zjawiska | 28
• Podstawowe pojęcia związane z antropopresją | 32
• Rys historyczny antropopresji | 37
• Krajobraz w warunkach antropopresji | 45
• Współczesny stan i charakter antropogenicznych zmian w środowisku przyrodniczym Ziemi. Ogólny zarys problemu | 52

Litosfera w warunkach antropopresji | 61

• Charakterystyka ogólna litosfery | 62
• Antropogeniczne zmiany w litosferze | 66
  • Antropopresja w litosferze na ziemiach polskich | 99
  • Górnicze zmiany w litosferze – podsumowanie | 111
• Antropogeniczne przeobrażenia powierzchni Ziemi | 113
  • Historia antropogenicznego przekształcenia powierzchni Ziemi | 113
  • Rola rzeźby terenu w migracji zanieczyszczeń | 131
• Podsumowanie. Model antropogenicznych zmian w litosferze | 132

Pedosfera w warunkach antropopresji | 135

• Pedosfera | 136
• Gleba i jej znaczenie w środowisku i życiu człowieka | 136
• Antropogeniczne przeobrażenia gleb | 143
  • Przeobrażenia gleb typu geomechanicznego | 147
  • Przeobrażenia gleb typu hydrologicznego | 149
  • Degradacja fizyczna gleb | 152
  • Wodna erozja gleb | 154
  • Erozja eoliczna (wietrzna) gleb | 164
  • Degradacja biologiczna gleb. Zmęczenie gleby | 172
  • Degradacja chemiczna gleb | 172
  • Zakwaszenie (acydyfikacja) gleb | 173
  • Alkalizacja gleb | 177
  • Zasolenie (salinizacja) gleb | 178
  • Zanieczyszczenie gleb | 184
• Rola gleb w obiegu zanieczyszczeń | 198
• Gleby antropogeniczne | 199
• Podsumowanie. Model antropogenicznych przemian pedosfery | 202

Atmosfera w warunkach antropopresji | 205

• Skład, budowa, funkcjonowanie i charakterystyczne cechy atmosfery ziemskiej, ze szczególnym uwzględnieniem troposfery | 206
  • Troposfera | 212
• Wpływ człowieka na atmosferę i klimat w aspektach lokalnym, regionalnym i globalnym | 218
• Wpływ człowieka na atmosferę w ujęciu historycznym | 219
  • Zanieczyszczenie powietrza | 223
  • Uwarunkowania rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w powietrzu | 240
  • Sfery działalności człowieka jako źródło zanieczyszczenia atmosfery | 249
  • Niekorzystne zjawiska związane z zanieczyszczeniem atmosfery | 260
• Podsumowanie. Atmosfera w warunkach antropopresji | 303

Hydrosfera w warunkach antropopresji | 305

• Ogólna charakterystyka hydrosfery | 306
  • Rola hydrosfery w obiegu zanieczyszczeń | 313
• Rola i znaczenie wody w środowisku i życiu człowieka | 313
  • Zróżnicowanie, zasoby i wykorzystywanie wód na Ziemi | 319
• Antropogeniczne zmiany stosunków wodnych na Ziemi | 326
  • Zanieczyszczenie wód – problem regionalny, czy już globalny? | 326
  • Antropogeniczne zmiany zasobów wodnych Ziemi | 336
  • Antropogeniczne przeobrażenia rzek | 345
  • Antropogeniczne przeobrażenia jezior | 368
  • Antropogeniczne przeobrażenia obszarów wodno-błotnych | 380
  • Zbiorniki wodne | 382
  • Antropogeniczne przeobrażenia wód morskich i oceanicznych | 385
  • Antropogeniczne przeobrażenia wód podziemnych | 404
  • Ochrona wód – zagadnienia wybrane | 412
• Podsumowanie. Model antropogenicznych przeobrażeń hydrosfery | 429

Biosfera w warunkach antropopresji | 437

• Charakterystyczne cechy, struktura i funkcjonowanie biosfery | 438
• Antropogeniczne przeobrażenia biosfery w ujęciu historycznym | 465
• Antropogeniczne zagrożenia i przeobrażenia świata roślinnego na Ziemi | 471
  • Antropogeniczne zagrożenia i przeobrażenia zbiorowisk leśnych na Ziemi | 472
  • Działalność antropogeniczna w pozostałych zbiorowiskach roślinnych na Ziemi | 519
  • Wpływ człowieka na wymieranie i zmiany gatunków roślin na Ziemi | 528
• Antropogeniczne zagrożenia i przeobrażenia świata zwierzęcego na Ziemi | 538
  • Główne zagrożenia dla świata zwierzęcego na Ziemi | 538
  • Działania ochronne na rzecz ratowania zagrożonych gatunków zwierząt | 556
• Antropogeniczne przeobrażenia biosfery w morzach i oceanach – wybrane zagadnienia … 560
• Przeobrażanie biosfery przez człowieka – zagadnienia ogólne | 564
• Rola biosfery w obiegu zanieczyszczeń | 578
• Podsumowanie. Model antropogenicznych przekształceń biosfery | 582

Antroposfera i antropopresja we współczesnym świecie | 585

• Antroposfera jako nowa przestrzeń środowiska przyrodniczego Ziemi | 586
• Charakterystyczne cechy, struktura i funkcjonowanie antroposfery | 586
• Współczesne środowisko dużego miasta jako przykład znacznie przeobrażonego
• wskutek antropopresji fragmentu przestrzeni antroposfery | 591
• Antropopresja jako zjawisko pozytywne w środowisku przyrodniczym Ziemi | 633
• Antropopresja jako globalny problem współczesności | 636
• Czy potrafimy radzić sobie z antropopresją negatywną? | 639
• Edukacja ekologiczna a ochrona środowiska | 689
• Podsumowanie. Model środowiska przyrodniczego Ziemi w warunkach antropopresji …. 691

Literatura | 697

Indeks terminów | 711

Indeks nazw geograficznych | 731

[/tab]
[tab title=”Wprowadzenie”]

Wprowadzenie

Od czasu pojawienia się człowieka na Ziemi jego życie i działalność są ściśle związane ze środowiskiem przyrodniczym, które go otacza. Jest on jednym ze składników tej przestrzeni, zależy od niej, ale także czerpie z niej materię i energię dla realizacji własnych potrzeb. Dzięki rozumowi rozwinął cywilizację, co pozwoliło mu ingerować w środowisko i je przeobrażać. Kompleks środowiska stanowi znacznie zróżnicowaną strukturą przestrzenną i skomplikowaną strukturą funkcjonalną. Prawidłowe funkcjonowanie środowiska jest uwarunkowane stabilnością jego komponentów. Znaczne zaburzenie równowagi choćby jednego z elementów środowiska skutkuje ciągiem zdarzeń, które w różny sposób wpływają na pozostałe elementy tej przestrzeni. Działający w środowisku ludzie często nie przestrzegają praw i mechanizmów rządzących funkcjonowaniem tej przestrzeni, z powodu braku wiedzy na ten temat lub lekceważenia związków i zależności występujących w przyrodzie. Wielokrotnie zagrożenie dla środowiska stwarzają, nie tylko pewne działania człowieka, ale też niepodejmowanie różnych działań. Wraz z rozwojem cywilizacji i rosnącymi potrzebami ludzi oraz propagowaniem konsumpcyjnego stylu życia zwiększał się wpływ człowieka na środowisko. Z czasem różne działania ludzi, często powszechnie aprobowane i uznawane za uzasadnione, gdyż przynosiły wymierne korzyści, zaczęły wpływać negatywnie na środowisko, a w konsek­wencji także na życie i działalność człowieka. Wypada tu wspomnieć m.in. o długo­trwałej deforestacji, która przyczyniła się do degradacji gleb i roślinności oraz przeobrażenia stosunków wodnych, stosowaniu przez dziesięciolecia freonów i halonów, długo uznawanych za obojętne dla środowiska, które niszczyły ozono­sferę (ozon stratosferyczny) chroniącą nas przed szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym Słońca oraz nadmiernej emisji gazów cieplarnianych, głównie CO₂, powodujących globalne ociepleniu klimatu, z licznymi długofalowymi konsekwencjami ekologicznymi, społecznymi i gospodarczymi tego zjawiska.

Wpływ człowieka na środowisko trwa już od tysięcy lat, ale dynamika i rozmiary tego zjawiska szczególnie nasiliły się w minionych około 200 latach (od okresu rewolucji przemysłowej), a zwłaszcza od połowy XX w., w związku z szybkim rozwojem nauki i techniki. Celem opracowania jest przedstawienie Czytelnikom syntetycznego zarysu wiedzy na temat antropopresji i jej skutków w środowisku przyrodniczym Ziemi w aspektach przestrzennym i czasowym (lokalnym, regionalnym i globalnym oraz trwałym i przejściowym). Do dziś brak kompleksowego ujęcia tego zagadnienia w postaci podręcznika akademickiego w języku polskim. Zaletą opracowania jest zebranie w jednym miejscu wyników badań wielu autorów zajmujących się różnymi aspektami antropogenicznych przemian środowiska. Stanowi to odpowiedź na aktualne zapotrzebowanie w dydaktyce szkolnictwa wyższego dla różnych kierunków studiów.

Nadrzędnym wątkiem opracowania jest wskazanie związków i zależności, jakie występują między działalnością człowieka a stanem środowiska oraz zachodzących w nim przemian uwarunkowanych antropopresją. Antropogeniczne przeobrażenia w środowisku są najczęściej spowodowane kilkoma czynnikami i dominacją jednego z nich oraz wywołują szereg bezpośrednich i pośrednich skutków. Istotne jest więc rozpatrywanie tych procesów zgodnie z zasadą przyczynowo-skutkową. Antropopresja to zespół zjawisk i procesów o specyficznych dwustronnych relacjach: człowiek działa w środowisku świadomie lub nieświadomie, a także bezpośrednio i w sposób pośredni, przeobrażając je, a przekształcone w różny sposób środowisko determinuje określone działania człowieka. Relacje te o charakterze sprzężeń zwrotnych i wynikające z nich konsekwencje dla środowiska i człowieka stanowią główny wątek opracowania. Zasadnicza część książki dotyczy analizy przyczyn i skutków działalności człowieka w poszczególnych komponentach środo­wiska Ziemi (litosferze, pedosferze, atmosferze, hydrosferze i biosferze) na tle funkcji, jakie pełnią w kompleksie środowiska oraz ich roli i znaczeniu w życiu człowieka. Ma to uzasadnienie praktyczne − pozwala wyjaśnić specyfikę i charakter przyczyn i skutków antropopresji w nawiązaniu do każdej ze sfer środowiska oraz uwypuklić zachodzące tam relacje człowiek−środowisko−człowiek. Dzięki temu Czytelnicy z łatwością dostrzegą ogrom zmian w środowisku, jakich dokonali ludzie oraz jakie są bezpośrednie i pośrednie tego konsekwencje dla środowiska i człowieka. Przedstawiona w książce, zwykle krytyczna ocena licznych oddziaływań człowieka na środowisko, poparta różnymi przykładami, wskazuje także, w jakim kierunku zmierzają ludzie (cywilizacja), przeobrażając przestrzeń, w której żyją i której nie można niczym innym zastąpić. W opracowaniu zamieszczono też garść istotnych, zdaniem autora, informacji na temat tego, jak człowiek próbuje zapobiegać negatywnej antropopresji i radzić sobie z jej skutkami w środowisku. Omawiane zagadnienia są ilustrowane licznymi schematami i modelami przedstawiającymi środowiskowe skutki narastającej antropopresji. Rosnąca świadomość ludzi o aktualnym stanie środowiska Ziemi, w którym żyją oraz niepokojące prognozy w zakresie skutków antropopresji w najbliższych kilkunastu latach sprzyjają zmianie dominującego od dawna paradygmatu człowiek → środowisko, na środowisko → człowiek.

Nawiązując do wzorów wydawanych współcześnie podręczników, zrezygnowano z cytowania w tekście dużej liczby pozycji bibliograficznych, podając jedynie te, które stanowiły źródło danych statystycznych oraz pewnych rozwiązań graficznych. Zestaw ważniejszych publikacji, z których korzystał autor podczas pracy nad niniejszym podręcznikiem, zamieszczono na końcu książki. Sięgnięcie do nich pozwoli Czytelnikom uzupełnić i pogłębić wiedzę na temat prezentowanej w opracowaniu tematyki.

Pisząc podręcznik, wykorzystałem długoletnie doświadczenie dydaktyczne zdobyte podczas prowadzenia różnotematycznych wykładów i ćwiczeń oraz zajęć terenowych z geografii regionalnej ze studentami Uniwersytetu Wrocławskiego. Od wielu lat zajmuję się problematyką wpływu antropopresji na środowisko przyrodnicze, prowadząc badania w tym zakresie. Niektóre zamieszczone w niniejszym opracowaniu informacje wiążą się z uczestnictwem autora w licznych konferencjach naukowych, seminariach i praktycznych warsztatach w terenie, a także z obserwacjami prowadzonymi podczas prywatnych podróży w różne regiony na świecie. Wielokrotnie korzystałem też z życzliwości i wiedzy Koleżanek i Kolegów z macierzystego Instytutu zajmujących się profesjonalnie omawianą w opracowaniu problematyką. Wsparcie podczas pisania książki i pomoc w porządkowaniu tekstu otrzymałem od Żony Ewy, a Synowi Marcinowi jestem wdzięczny za pomoc i cierpliwość w wykonaniu na komputerze dużej liczby, często pracochłonnych rycin.

Autor

[/tab]
[tab title=”Środowisko przyrodnicze Ziemi”]

Środowisko przyrodnicze Ziemi

Termin środowisko jest wykorzystywany powszechnie i ma w praktyce szerokie zastosowanie. Używa się go w wielu naukach, m.in. w geografii, geologii, chemii i fizyce, w naukach prawniczych, a także w polityce, działaniach społeczno-gospodarczych, literaturze i mowie potocznej. Szerokie zastosowanie tego pojęcia spowodowało, że nie jest ono jednoznacznie pojmowane. Termin ten ma szczególne znaczenie w naukach o Ziemi: geografii, biologii, geologii i ekologii, a ponadto jest często używany w innych dyscyplinach naukowych, bardziej lub mniej powiąza­nych z tradycyjnymi naukami przyrodniczymi, np. w ochronie środowiska, inżynierii środowiska i sozologii. W celu podkreślenia znaczenia środowiska w naukach o Ziemi dodaje się przymiotnik − przyrodnicze. O tym, jak ważne jest znaczenie tego terminu w geografii, może świadczyć fakt, że środowisko przyrodnicze od dawna stanowi zasadniczą domenę badań geograficznych. Wraz z wytworami działalności człowieka tworzy przestrzeń zwaną środowiskiem geograficznym. Rozwój geografii przyczynił się do wyodrębnienia z niej licznych dyscyplin zajmujących się komplekso­wo badaniem poszczególnych sfer i elementów środowiska przyrodniczego. Mówimy więc o środowisku wodnym, glebowym, geologicznym, czy lądowym. Interdyscyplinarny charakter badań środowiska przyrodniczego sprawił, że fragmentami tej przestrzeni zajmują się różne nauki geograficzne. Z czasem wprowadzono szereg nowych określeń dla badanego środowiska, np. środowisko górskie, glacjalne, peryglacjalne, fluwialne, leśne, torfowiskowe, łąkowe i inne. Jednak zawsze jest to środowisko przyrodnicze, w którym zachodzą różne procesy i zjawiska oraz istnieje sieć wzajemnych powiązań i relacji między elementami tworzącymi tę przestrzeń. Dokładniejsze poznanie struktury poszczególnych komponentów środowiska służy lepszemu zrozumieniu funkcjonowania środowiska przyrodniczego Ziemi.

W naukach geograficznych środowisko przyrodnicze[1] jest najczęściej definiowane jako czterowymiarowa przestrzeń zewnętrzna powłoki Ziemi o złożonej strukturze, zbudowana w makroskali z litosfery, hydrosfery, atmosfery i rozwijających się w obrębie tych sfer organizmów żywych, zwanych biosferą.

Układ sfer, nazywanych często komponentami, wskazuje na warstwową budowę środowiska Ziemi. Określenie czterowymiarowa oznacza przestrzeń, którą możemy opisać przy pomocy trzech wielkości matematycznych (długość, szerokość i wysokość), natomiast czwartą wielkością jest czas. Wiąże się on ściśle z istotą środowiska, które jest strukturą dynamiczną o nieustannym przepływie energii i ruchu materii między poszczególnymi jego komponentami. Sfery te są ściśle powiązane ze sobą, zależą od siebie oraz przenikają się, tworząc system (materialny i niematerialny) o ogromnym zróżnicowaniu przestrzennym. Składnikami tego systemu są: budowa geologiczna (skały i minerały), gleby, rzeźba terenu, wody i klimat, które stanowią elementy abiotyczne oraz roślinność, zwierzęta i ludzie (elementy biotyczne). W ujęciu strukturalnym jest to przestrzeń wypełniona elementami tworzącymi środowisko, natomiast w ujęciu funkcjonalnym to przestrzeń, w której zachodzą różne relacje. Zróżnicowanie środowiska jest skutkiem długotrwałego rozwoju, który postępuje nadal pod wpływem procesów wewnętrznych (endogenicznych) mających swe źródło w energii wnętrza Ziemi oraz procesów zewnętrznych (egzogenicznych) związanych z dopływem energii słonecznej do powierzchni Ziemi. Różnorodne procesy fizyczne i chemiczne oraz związane z nimi przemiany zachodzące we wnętrzu Ziemi spowodowały powstanie budowy geologicznej, natomiast dopływ energii słonecznej kształtuje warunki klimatyczne na Ziemi. Procesy endogeniczne i egzogeniczne działają zwykle antagonistycz­ne względem siebie i prowadzą do formowania się rzeźby powierzchni Ziemi, stosunków wodnych, gleb, roślinności i zwierząt oraz stwarzają warunki dla życia i działal­ności człowieka, która wywiera coraz silniejszy wpływ na środowisko i jego rozwój. Sferę, w której żyje i działa człowiek nazywamy antroposferą. Znaczna przestrzeń środowiska to „otwarta” na zewnątrz część kuli ziemskiej. Podlega ona wpływom, nie tylko promieniowania słonecznego, lecz także innych czynników kosmicznych, np. burz magnetycznych.

Powstanie i ewolucja

Współczesne środowisko Ziemi jest skutkiem długotrwałych procesów, które zachodziły przez miliony lat i ukształtowały geosfery kuli ziemskiej. Powstanie Ziemi wiąże się ściśle z powstaniem Układu Słonecznego. Przyjmuje się, że około 4,6–5,0 mld lat temu przemieszczający się w Galaktyce obłok materii międzygwiazdowej zaczął się zagęszczać pod wpływem własnej grawitacji. Proces ten przebiegał najszybciej w centrum obłoku, gdzie skupiona materia utworzyła Słońce. Wirujące wokół niego pyły i okruchy materii zderzały się oraz łączyły ze sobą, tworząc zalążki przyszłych planet Układu Słonecznego. Wokół powstałego w ten sposób prajądra Ziemi stale gromadziła się materia. Wysokie ciśnienie i temperatura spowodowane rozpadem nagromadzonych tam pierwiastków promieniotwórczych oraz ciągłym bombardowaniem przez meteoryty doprowadziły do stopienia się młodej jeszcze planety. Wtedy to pierwiastki ciężkie zaczęły migrować w głąb Ziemi, tworząc jądro złożone z żelaza i niewielkich ilości niklu. Jednocześnie lżejsze pierwiastki gromadziły się na zewnątrz jądra, a najlżejsze ulatywały w przestrzeń kosmiczną. Podczas krzepnięcia Ziemi powstał pierwszy składnik systemu ziemskiego – magnetosfera. Gdy temperatura planety obniżyła się do około 1000°C zakrzepła skorupa ziemska. Było to około 4,5 mld lat temu. W ten sposób powstał pierwszy komponent systemu przyrodniczego Ziemi – litosfera. Z czasem utworzyły się pozostałe geosfery naszej planety rozdzielone strefami przejściowymi zwanymi powierzchniami nieciągłości. Młoda litosfera znajdowała się pod wpływem oddziaływania energii pochodzącej z wnętrza Ziemi oraz materii i energii docierającej do niej z przestrzeni kosmicznej. W tym okresie zaczęły tworzyć się kolejne komponenty systemu przyrodniczego Ziemi: atmosfera i hydrosfera. W roz­woju atmosfery ziemskiej wyróżniono cztery etapy:

• powstanie warstwy gazowej, w której dominowały CO₂ i N₂,
• zapoczątkowanie wytwarzania tlenu przez jednokomórkowce,
• pojawienie się w atmosferze tlenu wywołane rozwojem roślin i rozkładem pary wodnej,
• ciągłe wytwarzanie tlenu trwające od proterozoiku (1,5 mld lat temu) do dziś.

Pierwotny skład atmosfery ziemskiej był zupełnie inny niż obecny. Dominowały w niej CO₂, CO i N₂. Powłoka gazowa Ziemi powstała w wyniku odparowania płaszcza Ziemi oraz wyzwalania gazów powstałych przy uderzeniach meteorytów o powierzchnię planety. Ważną rolę w tworzeniu praatmosfery odegrał także rozkład pierwiastków promieniotwórczych oraz wybuchy wulkanów. Prawdopodobnie część lekkich gazów tworzących pierwotną atmosferę została „zdmuchnięta” przez wiatr słoneczny w przestrzeń kosmiczną. Pozostały natomiast związki węgla i azotu. Przypuszcza się, że ilość CO₂ w praatmosferze była aż 600 razy większa niż obecnie. W związku z tym gazowa warstwa nad Ziemią była nagrzana do 85°C, co wiązało się z efektem cieplarnianym. Wraz z upływem czasu koncentracja CO₂ zmniejszała się, głównie z powodu rozpuszczania się tego gazu w wodzie oraz rozwoju świata orga­nicznego. Pierwotny tlen znajdował się wyłącznie w niższych warstwach atmo­sfery. Pojawienie się tego gazu przy powierzchni Ziemi zostało spowodowane roz­wojem roślin oraz rozkładem pary wodnej pod wpływem promieniowania słonecznego.

Powstanie hydrosfery jest tłumaczone w różny sposób. Jedni naukowcy uważają, że woda na kuli ziemskiej pochodzi z warstw płaszcza Ziemi, inni, że z atmo­sfery. W początkowym etapie kształtowania się Ziemi panowała bardzo wysoka temperatura wywołana m.in. rozpadem pierwiastków promieniotwórczych. Na skutek tego z płaszcza Ziemi wydzieliła się para wodna, która następnie skropliła się. Według innych poglądów woda na Ziemi pochodzi z zawartej w atmosferze pary wodnej, która uległa kondensacji. Pochodzenie wody na kuli ziemskiej można również tłumaczyć łączeniem się atomów wodoru z atomami tlenu w górnych warstwach troposfery. Atomy wodoru docierały do powierzchni planety wraz z wiatrem słonecznym. Był to strumień zjonizowanego gazu wypływającego stale w przestrzeń kosmiczną ze Słońca. Początkowo woda morska nie zawierała wol­ne­go tlenu. Dopiero rozwój organizmów zdolnych do wytwarzania tego pierwiastka spowodował wzrost jego zawartości w wodach morskich. Stanowiło to podstawę rozwoju biosfery.

Pierwotna biosfera była przez długi czas związana ze środowiskiem wodnym. Dopiero około 400 mln lat temu pierwsze rośliny, a około 360 mln lat temu pierwsze zwierzęta pojawiły się na lądzie. Początkowo były to organizmy przystosowane do życia zarówno w wodzie, jak i na lądzie. Później rozwinęły się organizmy typowo lądowe. Najmłodszym składnikiem biosfery jest człowiek żyjący na Ziemi około 3,7−4,4 mln lat.

Rozwijający się świat organiczny przyczynił się do powstania gleb. System przyrodniczy Ziemi wzbogacił się więc o pedosferę, czyli powierzchniową warstwę skorupy ziemskiej, w której zachodzą biotyczne i abiotyczne procesy glebotwórcze prowadzące do tworzenie się gleb.

Ważnym składnikiem biosfery oddziałującym na cały system przyrodniczy Ziemi jest człowiek. W zasięgu jego działania powstała specyficzna sfera środowiska, zwana antroposferą. W przeszłości geologicznej środowisko Ziemi zmieniało się nieustannie. Procesy przemian przebiegały zwykle powolnie, czasem jednak nagle, co było spowodowane katastrofami klimatycznymi i geologicznymi, a nawet kos­micznymi (uderzeniami meteorytów w Ziemię). Współczesne przemiany w środowisku są podobne do tych, jakie miały miejsce w ubiegłych epokach geologicznych, lecz wyraźnie zmieniła się skala czasowa tych procesów. Pojawienie się człowieka na Ziemi i jego ingerencja w środowisko sprawiła, że zmiany te znacznie przyspieszyły. Intensywna eksploatacja zasobów środowiska przez człowieka w minionych około 200 latach spowodowała szybszy obieg materii i przepływ energii między poszczególnymi jego komponentami oraz związane z tym antropogeniczne przemiany w środowisku. Dziś nie ulega wątpliwości, że człowiek stał się jednym z istotnych, a może nawet najważniejszym czynnikiem przemian środowiska Ziemi.

Struktura i funkcjonowanie

Środowisko Ziemi stanowi przestrzeń utworzoną z charakterystycznych sfer: litosfery, pedosfery, hydrosfery, atmosfery i biosfery, które wzajemnie się przenikają. W uproszczeniu przestrzeń ta ma strukturę warstwową. Poszczególne sfery różnią się cechami fizycznymi i chemicznymi, a także wypełniają fragmenty tej przestrzeni. Nie mogą one funkcjonować samodzielnie, tworząc jednolitą strukturę funkcjonalną. Charakterystyczne cechy sfer środowiska Ziemi przedstawiono w tabeli 1.

Tab. 1. Charakterystyczne cechy sfer środowiska przyrodniczego Ziemi

Elementami wypełniającymi przestrzeń środowiska są: budowa geologiczna (skały i minerały), rzeźba terenu, klimat, wody, gleby oraz roślinność i zwierzęta, a także człowiek, który potrafi ingerować w środowisko i przekształcać je, często nie przestrzegając lub nie znając do końca praw nim rządzących. Wykorzystywanie przez ludzi zasobów naturalnych Ziemi oraz modyfikowanie środowiska i skutki z tego wynikające legły u podstaw wydzielenia specyficznej przestrzeni środowiska zwanej antroposferą.

Środowisko jest utworzone z elementów biotycznych (drobnoustroje, rośliny, zwierzęta, człowiek) oraz abiotycznych (budowa geologiczna, rzeźba terenu, klimat oraz wody). Specyficznym, w tym względzie składnikiem środowiska jest gleba. Stanowi ona pośrednie ogniwo łączące środowisko abiotyczne z biotycznym i dlatego jest wielofunkcyjnym składnikiem tej przestrzeni. Pomimo że stanowi powierzchniową część skorupy ziemskiej, to w przeciwieństwie do skał jest utworem dynamicznym, w którym zachodzą ciągłe przemiany składników organicznych w mineralne i mineralnych w organiczne.

Środowisko Ziemi stanowi przestrzeń o charakterze zarówno materialnym, jak i niematerialnym. Materię tworzą skały i minerały, woda, powietrze oraz organizmy żywe, między którymi następuje ciągły przepływ energii. Materia występuje w różnych stanach skupienia (stałym, ciekłym i gazowym), a także ulega przemianom w związku z różnymi procesami fizycznymi i chemicznymi zachodzącymi w środowisku. Nawiązując do fizjonomii środowiska i jego percepcji przez człowieka, należy podkreślić, że specyficznym w tym zakresie elementem jest niewidoczny dla człowieka klimat. Określa się go na podstawie wieloletnich pomiarów składników pogody. Pozostałe elementy są dostrzegalne zmysłem wzroku.

Środowisko Ziemi jest najczęściej postrzegane jako zbiór elementów i energii wypełniającej określoną przestrzeń lub jako zbiór relacji (związków i zależności) zachodzących między składnikami tej przestrzeni wraz z zawartą tam energią. W rzeczywistości zarówno elementy wypełniające przestrzeń, jak i relacje między nimi wraz z zawartą tam energią stanowią o strukturze środowiska.

Środowisko Ziemi ma strukturę hierarchiczną. Nadrzędną jego przestrzenią jest tzw. środowisko fizyczne, w skład którego wchodzą liczne środowiska cząstkowe, m.in. środowisko obiegu wody, środowisko wymiany energii na powierzchni Ziemi, czy środowisko morfogenetyczne. Są to potencjalne środowiska życia, które mogą zostać zasiedlone przez różne organizmy. Rozwój organizmów i relacje między nimi tworzą środowisko biotyczne, które z czasem prowadzi do powstania biosfery. Jest to złożony proces będący skutkiem interakcji między biotycz­nymi a abiotycznymi elementami środowiska. Pierwszym etapem przeobrażania środowiska fizycznego w biotyczne jest zwykle gleba, tworząc ekosystem składający się z litosfery, hydrosfery, atmosfery i pewnych elementów biosfery. Z czasem staje się ono środowiskiem potencjalnym człowieka. Powstaje antroposfera stanowiąca część środowiska, która podlega, nie tylko prawom fizycznym, chemicznym i biologicznym, ale także świadomemu lub nieświadomemu oddziaływaniu człowieka. Zaczyna rozwijać się środowisko antropogeniczne, które wraz ze środowiskiem przyrodniczym tworzy przestrzeń określaną środowiskiem geograficznym.

Pionowy zasięg środowiska Ziemi pokrywa się z zasięgiem sfer tworzących tę przestrzeń. Dolną (spągową) granicę środowiska najczęściej utożsamia się z maksymalnym pionowym zasięgiem litosfery. Pod oceanami sięga ona do głębokości około 62 km, a pod lądami do głębokości około 113 km pod powierzchnią Ziemi. Dokładne ustalenie górnej granicy zasięgu środowiska Ziemi jest trudne do okreś­lenia. Wynika to z braku precyzyjnych kryteriów, jak wysoko sięga atmosfera oraz na jakiej wysokości występują jeszcze interakcje między atmosferą a innymi komponentami środowiska Ziemi. Egzosfera stanowi zewnętrzną warstwę atmosfery i sięga do wysokości około 1000 km nad Ziemią. Znacznie rozrzedzone powietrze występuje jeszcze na wysokości 2000 km od powierzchni Ziemi. Nie stwierdzono interakcji między zewnętrzną warstwą atmosfery a środowiskiem przy powierzchni Ziemi. Istotny wpływ na stan środowiska kuli ziemskiej mają natomiast różne procesy fizyczne i chemiczne zachodzące w przypowierzchniowej warstwie atmosfery – troposferze. Warstwa ta otacza z zewnątrz Ziemię, a jej grubość jest zróżni­cowana w zależności od szerokości geograficznej i pory roku. Nad biegunami sięga do 7 km w zimie i do 9 km latem. W umiarkowanych szerokościach geograficznych miąższość troposfery waha się od 10 km w zimie do 13 km w lecie. Nad rów­nikiem jej zasięg waha się od 15 km do 18 km w ciągu roku. W przestrzeni tej zachodzą najważniejsze procesy kształtujące pogodę i klimat na Ziemi. Cyrkulacja powietrza w troposferze uwarunkowana stałym dopływem energii słonecznej ma zasadniczy wpływ na stan środowiska Ziemi. Warunki panujące w troposferze umożliwiają rozwój życia organicznego, które w wyższych warstwach atmosfery nie jest możliwe. Najczęściej przyjmuje się, że górna granica troposfery jest także granicą środowiska Ziemi. Część badaczy uważa, że górna granica środowiska Ziemi jest wyżej i obejmuje też fragment stratosfery sięgającej 55 km nad powierzchnię Ziemi. W warstwie tej występuje prawie cały ozon (O₃) atmosferyczny (ozonosfera), który chroni biosferę przed szkodliwym nadfioletowym promieniowaniem Słońca. Pionowy zasięg hydrosfery i biosfery jest mniejszy niż atmosfery i litosfery. Wody powierzchniowe na Ziemi sięgają do głębokości 11 034 m (Rów Mariański), natomiast wody podziemne znane są na głębokości około 2136 m (wody artezyjskie w Australii). Najwyższy zasięg hydrosfery na lądach wiąże się z występowaniem śniegu i lodu w Masywie Mount Everest (8848 m n.p.m.), nato­miast w atmosferze woda występuje do wysokości około 20,5 km od powierzchni Ziemi w postaci chmur z kryształkami lodu. Ogromne zasoby wody występują też w płaszczu Ziemi. Szacuje się, że jest tam około 13 mld km³ wody, ale występuje ona wyłącznie w postaci hydratów – połączeń chemicznych, które w stanie krystalicz­nym zawierają związaną wodę. Nie biorą one udziału w obiegu wody i nie zali­cza się ich do hydrosfery.

Biorąc pod uwagę znaczenie i rolę poszczególnych elementów środowiska, w zakresie szeroko pojętych interakcji wydziela się dwie grupy elementów (czynników): przewodnie (wiodące) i podporządkowane (wiedzione). Pierwsze to takie, które w istotny sposób wpływają na pozostałe, ale tylko w niewielkim stopniu ulegają ich oddziaływaniu. Innymi słowy, odgrywają one główną rolę w zróżnicowaniu innych elementów środowiska. Są to: budowa geologiczna i klimat, a według niektórych badaczy także rzeźba terenu. Elementy podporządkowane są w znacznym stopniu kształtowane przez czynniki wiodące. Najbardziej podatnymi na oddziaływanie czynników przewodnich są gleby oraz roślinność i zwierzęta. Elementy te są także czułymi wskaźnikami zmian w środowisku, bez względu na to, czy wpływają na nie czynniki naturalne, czy antropogeniczne. Właściwości oraz zróżnicowanie środowiska Ziemi lub jego części, a także elementów tego systemu, charakteryzuje się przy pomocy parametrów liczbowych i jakościowych. Mogą to być np. ogólne zasoby wód słodkich na Ziemi, czy zasoby gleb w środowisku suchym i półsuchym. Opis jakości środowiska często wiąże się z jego wartościowaniem według przyjętych kryteriów dla określonych potrzeb, np. dla rolnictwa, planowania przestrzennego, czy rozwoju turystyki.

Współczesne środowisko ukształtowało się pod wpływem oddziaływania różnorodnych procesów wewnętrznych mających swe źródło w energii wnętrza Ziemi oraz procesów zewnętrznych, których głównym motorem jest docierająca do naszej planety energia słoneczna. Od kilkuset lat istotnym czynnikiem wpływającym na funkcjonowanie i stan środowiska Ziemi jest działalność człowieka. Jego rola polega na modyfikowaniu naturalnych procesów zachodzących w środowisku i ciągle się nasila. Obecnie negatywne skutki antropopresji obserwujemy, nie tylko w aspekcie lokalnym i regionalnym, ale także globalnym. Wszystkie elementy środowiska są ze sobą ściśle powiązane i zależą od siebie. Żaden z nich nie może istnieć samodzielnie. Znaczne przeobrażenie choćby jednego elementu przez człowieka, albo przez czynniki naturalne, powoduje zmiany w pozostałych składnikach, a konsekwencją tego jest często zaburzenie równowagi w całym systemie środowiska. Charakterystyczną cechą środowiska jest ciągły obieg energii i wymiana materii między jego elementami, co warunkuje istnienie życia organicznego na Ziemi. Środowisko jest strukturą dynamiczną, w której nieustannie zachodzą różne procesy i zjawiska. Elementy środowiska oddziałują na siebie i są wzajemnie zależne. Także sfery środowiska przenikają się oraz wpływają na siebie. Woda stanowiąca tworzywo hydrosfery krąży w środowisku, przechodząc do atmosfery, pedosfery i litosfery, a biosfera obejmuje część wszystkich wyżej wymienionych sfer. Drugą ważną cechą środowiska jest zdolność do samoregulacji, po ustaniu działania czynników, które spowodowały zaburzenia w naturalnym obiegu materii i przepływie energii. Jeśli w środowisku zaszły niewielkie zmiany zakłócające jego normalne funkcjonowanie, to najczęściej wraca ono, po pewnym czasie, do pierwotnego stanu. Jeśli natomiast zmiany przebiegają gwałtownie lub są długotrwałe i dotyczą dużego obszaru, np. wskutek kataklizmu lub długotrwałej i intensywnej antropopresji, to powrót do równowagi trwa bardzo długo, a nowe środowisko często różni się od pierwotnego. Zdolność środowiska do samoregulacji, po ustaniu bodźców, które zaburzyły w nim równowagę i powrót do nowego typu równowagi lub do stanu zbliżonego wyjściowemu, nazywamy relaksacją środowiska. Czas, w którym środowiska dochodzi do nowej równowagi, nazywamy okresem relaksacji. Naturalne mechanizmy odbudowy środowiska są często wspomagane działalnością człowieka. Charakterystyczną cechą środowiska Ziemi jest nie tylko obieg materii i przepływ energii wewnątrz tej przestrzeni, ale także wymiana materii i energii z otoczeniem zewnętrznym. Środowisko tworzy więc system otwarty. Dopływ energii i materii z zewnątrz oraz ich potencjał w środowisku zmierzają do osiągnięcia stanu równowagi, co warunkuje prawidłowe funkcjonowanie środowiska i życie na Ziemi (ryc. 3).

[/tab]
[tab title=”Antropopresja”]

Antropopresja. Znaczenie terminu i charakterystyczne cechy tego zjawiska

Termin antropopresja jest stosunkowo świeży i wprowadził go nauki prawdopodobnie w 1972 r. geobotanik Romuald Olaczek (gr. anthropos − człowiek i pressio − ucisk). Pierwotnie oznaczał ogół bezpośrednich i pośrednich oddziaływań człowieka na szatę roślinną. Obecnie ma szersze znaczenie i dotyczy ogółu oddziaływań człowieka na środowisko. W naukach przyrodniczych pojęcie to jest najczęściej definiowane jako bezpośrednie lub pośrednie oddziaływanie człowieka (społeczeństw) na środowisko prowadzące do różnorodnych jego zmian. Zasadniczym motywem antropopresji jest atrakcyjność różnych miejsc z punktu widzenia lokalizacji działalności gospodarczej i warunków życia. Bezpośrednie skutki antropopresji są na ogół niezbyt odległe w czasie, czego przykładem mogą być nieużytki powstałe w strefie wpływu górnictwa na rzeźbę terenu. Pośredni wpływ działalności człowieka polega na migracji konkretnego rodzaju antropopresji z miejsca powstania do miejsca oddziaływania. Przykładem jest zanieczyszczanie powietrza tlenkami siarki, które są przenoszone w atmosferze przez wiatr nawet na znaczne odległości i degradują roślinność, a także wskutek opadu atmosferyczne­go suchego lub mokrego powodują zakwaszenie gleb oraz wód powierzchniowych i podziemnych. Presja człowieka na środowisko może mieć charakter zamierzony lub niezamierzony. Zamierzone i świadome działania człowieka doprowadziły m.in. do powstania obszarów silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych, na których często brak naturalnych składników krajobrazu. Środowisko takich obszarów cechuje się znacznymi antropogenicznymi zmianami w rzeźbie terenu, warunkach wodnych, warunkach klimatycznych oraz przeobrażeniami ilościowymi i jakościowymi w świecie roślinnym i zwierzęcym. Świadomymi działaniami człowieka jest również osuszanie bagien i torfowisk, nawadnianie terenów suchych i półsuchych, wyrąb lasów, tępienie niektórych gatunków zwierząt, czy ekspansja turystyki na terenach górskich. Pośrednie skutki tych działań są często odległe w czasie, np. wyginięcie dropa w Polsce w latach 1981–1985 i tura, zmniejszenie powierzchni wilgotnych łąk, czy wzrost natężenia erozji i denudacji przez wy­deptywanie szlaków w górach. Antropopresja cechuje się różną intensywnością czasową i przestrzenną. Proces ten powoduje pozytywne lub negatywne zmiany w środowisku. Pozytywnym skutkiem antropopresji jest m.in. łagodzenie nie­właściwego gospodarowania człowieka w środowisku poprzez przywrócenie i utrzymanie naturalnych siedlisk, odnowę zbiorowisk leśnych, ograniczenie zużycia zasobów naturalnych, czy rekultywację terenu. Najczęściej jednak proces ten wywołuje zmiany niekorzystne: zaburzenia w funkcjonowaniu środowiska lub jego elementów oraz znaczne przekształcenia krajobrazu. Skutki antropopresji w środo­wisku są często nieodwracalne. Następuje trwała degradacje lub zniszczenie poszczególnych elementów, a nawet całego kompleksu środowiska. Zbyt intensyw­na, długotrwała i wielokierunkowa antropopresja często prowadzi do takiego zakłócenia funkcjonowania środowiska, że dany teren staje się obszarem klęski (katastrofy) ekologicznej. Klasycznym przykładem jest strefa Sahelu (Afryka), gdzie na skutek niewłaściwej gospodarki rolnej (hodowlanej) południowa granica Sahary przesunęła się w ciągu 30 lat o 100−200 km na południe. Czasem nawet pozornie przyjazne dla środowiska działania człowieka mogą wywołać zmiany niekorzystne dla niego samego. Zjawisko to nazywamy bumerangiem ekologicznym (środowiskowym). Powoduje ono często wtórne zaburzenia w funkcjonowaniu środowiska, a także zmniejszenie zakładanych zysków ekonomicznych. Zmiany takie mogą mieć zasięg lokalny, regionalny, a nawet globalny. Przykładem bumerangu środowiskowego jest ciąg zdarzeń o charakterze przyczynowo-skutkowym: wykarczowanie lasu − wzrost nasilenia erozji i ruchów masowych na stokach − zmiany warunków mikroklimatycznych i siedliskowych − straty w ekosystemach i majątku trwałym. Przykładem w skali globalnej jest rozwój uprzemysłowienia, a zwłaszcza energetyki, powodujący − wzrost emisji zanieczyszczeń − ocieplenie klimatu na Ziemi i zakwaszenie środowiska, co generuje liczne problemy środowiskowe i gospodarcze głównie w rolnictwie. Zachodzące w środowisku antropogeniczne przemiany są skutkiem niepohamowanego rozwoju cywilizacyjnego oraz lekceważenia myślenia ekologicznego.

Antropopresja pojawiła się na Ziemi wraz z człowiekiem i rozszerzała się na obszary stopniowo przez niego zajmowane. Początkowo zjawisko to wiązało się z prymitywnymi formami zbieractwa, łowiectwa, rybactwa, wypasu zwierząt hodowlanych, wyrębu i wypalania lasów pod pola uprawne. Później pojawiły się zorganizowane formy antropopresji: masowe karczowanie lasów, stałe osadnictwo, rolnictwo, komunikacja, przemysł oraz turystyka i rekreacja. Szczególną formą antropopresji była trwająca do dziś synantropizacja szaty roślinnej, także zwierząt. Proces ten polegał na ukierunkowanych zmianach polegających na zastępowaniu gatunków, które bytowały od dawna, gatunkami sprowadzonymi lub tymi, które przybywały w sposób naturalny w związku z antropogenicznymi zmianami warunków środowiska. Przykładem może być nadmierna chemizacja środowiska gle­bowego przez rolnictwo lub antropogeniczne zmiany klimatu na terenach silnie zurbanizowanych i uprzemysłowionych powodujące wyparcie jednych roślin i zwierząt innymi, które szybciej i lepiej adoptują się do nowych warunków glebowych i klimatycznych. Organizmy synantropijne żyją stale lub okresowo w pobliżu zabudowań mieszkalnych i gospodarczych oraz w tych pomieszczeniach (pokrzywa zwyczajna, wołek zbożowy, wróbel domowy, jaskółka, mysz domowa, szczur), także na polach i w sadach (podbiał, pokrzywa, mysz polna). Dogodne schronienie i duża ilość łatwo dostępnego pokarmu oraz korzystne warunki do rozrodu sprzyjają egzystencji tych organizmów. Należy podkreślić, że wśród synantropów są zarówno sprzymierzeńcy człowieka, jak i gatunki wyrządzające szkody. Szybki rozwój cywilizacyjny w minionych kilkudziesięciu latach sprawił, że skutki antropo­presji występują dziś, nie tylko na obszarach, które człowiek zasiedlił, ale także tam, gdzie jego działalność jeszcze się nie zaznaczyła. Jest to uwarunkowane dynamicznym charakterem niektórych elementów środowiska (powietrze, woda), które mają zdolność przemieszczania zanieczyszczeń nawet na znaczne odległości.

Rozmiary i wielkość antropopresji wyraża się przy pomocy różnych wskaźników. Bezpośrednim wskaźnikiem może być, np. ilość wykorzystywanych przez człowieka konkretnych zasobów środowiska w określonym czasie albo w stosunku do wielkości tych zasobów. Innym wskaźnikiem jest ilość wprowadzanych do powietrza lub wody zanieczyszczeń w jednostce czasu albo gromadzonych w środowis­ku odpadów. Pośrednimi wskaźnikami wielkości antropopresji są natomiast: imisja zanieczyszczeń powietrza oraz zanieczyszczenie wód i gleb, nawiązujące do okreś­lonych norm dopuszczalnych, a także ilość gromadzonych na powierzchni ziemi odpadów w jednostce czasu.

Rozpatrując procesy antropopresji, wyróżniamy czynniki, rodzaje i skutki antropopresji. Czynnikami antropopresji są różne formy działalności człowieka, które mogą powodować lub powodują antropogeniczne przekształcenia środowiska. Są to m.in. zabudowa mieszkalna, przemysłowa i transportowa, uprawa ziemi, hodowla zwierząt, działalność przemysłowa, regulacja stosunków wodnych i turysty­ka. Mówiąc o rodzajach antropopresji, mamy na myśli konkretne oddziaływania człowieka na środowisko powodujące w nim zmiany, np. emisja hałasu i zanieczyszczeń powietrza, odprowadzanie ścieków do wód, składowanie odpadów, wycinanie drzew w lasach, zmiany stosunków wodnych i zanieczyszczanie gleb. Skutkiem antropopresji są antropogeniczne przemiany środowiska. Wiążą się one z:

– degradacją i niszczeniem środowiska (zanieczyszczenie powietrza, wód i po­kryw glebowych, wyjałowienie i zniszczenie gleb, degradacja i zniszczenie szaty roślinnej, tępienie zwierząt),

– ochroną środowiska (ograniczanie emisji zanieczyszczeń, oczyszczanie ścieków odprowadzanych do wód, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt, tworzenie parków narodowych i rezerwatów przyrody),

– gospodarowaniem środowiskiem (stosowanie zabiegów przeciwerozyjnych, zalesienia, melioracja gruntów, rekultywacja gruntów, optymalna struktura użytkowania ziemi).

Różne formy działalności człowieka w środowisku, często odbywające się jednocześnie, powodują, że współczesna antropopresja ma różnorodny przebieg w czasie i w przestrzeni. Procesy te mogą wystąpić jednorazowo, powtarzać się regularnie (cyklicznie) lub nieregularnie (acyklicznie) oraz występować permanentnie. Rzadko zdarza się, że antropopresja wiąże się z działalnością jednego czynnika. Zwykle jest to zespół czynników związanych z określoną formą działalności człowieka. Przykładem jest górnictwo odkrywkowe węgla brunatnego powodujące zniszczenie pokryw glebowych i szaty roślinnej w miejscu wydobywania węgla, znaczne przeobrażenia rzeźby terenu (powstanie wyrobiska i hałd), wyłącze­nie z produkcji rolnej gleb na skutek usypania hałd, wyjałowienie i przesuszenie gleb oraz zmiana stosunków wodnych (powstanie leja depresji) i degradacja roślin­ności nawet w znacznej odległości od kopalni na skutek permanentnego odwadnia­nia górotworu, mechaniczne niszczenie gleby przez ciężki sprzęt, czy zanieczyszczanie spalinami.

Charakterystyczną cechą procesów antropopresji jest ich zmienność w czasie i w przestrzeni. Początkowo procesy te miały charakter naturalny związany z zaspokajaniem podstawowych potrzeb człowieka w określonych warunkach środowiska. Antropopresja wiązała się z łowiectwem, zbieractwem, rybactwem, drobnym wyrębem drzew oraz prymitywnym budownictwem. Niewielka populacja oraz wędrowny tryb życia powodowały, że skutki ingerencji człowieka w środowisko były tak małe, że przyroda mogła się zregenerować. Wzrost liczby ludności i powstawanie jej skupisk oraz osiadły tryb życia spowodował wzrost natężenia i rozprzestrzenienie się antropopresji. Wiązała się ona z karczowaniem lasów, rozwojem rolnictwa i osadnictwa, a później z eksploatacją bogactw mineralnych, urbanizacją, komunikacją, turystyką oraz wojnami, które z czasem miały coraz większy zasięg i bardziej dotkliwe skutki. Antropopresja przybierała masowy charakter, a jej skutkami była degradacja i zniszczenie środowiska. Od kilkudziesięciu lat można mówić o hiperantropopresji, której skutkiem są trwałe i często nieodwracalne zmiany w środowisku oraz zaburzenie mechanizmów jego samoregulacji (obszary zagrożenia ekologicznego i klęski ekologicznej). Skutki współczesnej antropopresji mają nie tylko zasięg lokalny i regionalny, ale także globalny. Dla uwypuklenia okresu, w którym zaszły istotne zmiany w relacjach człowiek−środowisko (zwłaszcza w minionych kilkuset latach), zaproponowano nazwać go antropogenem lub antropocenem. Ostatnia z nazw wydaje się najbardziej odpowiednia, jednak, ze względu na małą popularność jest rzadko stosowana w naukowym piśmiennictwie. Spór między naukowcami dotyczy nie tylko samej nazwy, ale także momentu rozpoczęcia tej epoki. Jedni utożsamiają ją z holocenem, inni zaś z początkiem antropopresji powodującej niekorzystne zmiany (przeobrażenia) w środowisku. Epokę tę należałoby, więc umieścić w holocenie. W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat ludzkość tak zmieniła Ziemię, że jest to już widoczne m.in. w osadach na jej powierzchni. Dlatego można przyjąć, że od połowy XX w. żyjemy w nowej epoce geologicznej – antropocenie. Ponadto dla antropocenu zaproponowano też wiele alternatywnych terminów (anglocen, kapitalocen, mantropocen, nekrocen, oligantropocen, plastikocen, antropozoik i inne).

Podstawowe pojęcia związane z antropopresją

Antropopresja jest jednym z najszerszych, ze względu na znaczenie, terminów często stosowanym w naukach o Ziemi, w tym także w geografii. Wiąże się to ze znacznym zróżnicowaniem współczesnych form oddziaływania człowieka na środowisko i skutków tej działalności. Z antropopresją związanych jest kilka istotnych termi­nów. Jednym z nich jest sztuczne zanieczyszczenie środowiska. Termin ten oznacza wprowadzenie przez człowieka do środowiska (powietrza, wód, gleb oraz świata roślinnego i zwierzęcego) różnych substancji stałych, ciekłych i gazowych oraz różnej energii w takich ilościach i w takim stanie, które przekraczają dopuszczalne normy lub naturalne możliwości regeneracji środowiska, a tym samym mogą nega­tywnie wpływać na zdrowie ludzi i stan środowiska oraz wywoływać w nim szkody. Substancjami zanieczyszczającymi środowisko mogą być i takie, które naturalnie w nim występują, np. CO₂, pyły oraz te, które dotychczas w środowisku nie występo­wały, a wprowadził je do niego człowiek (fenol, benzo-a-piren i inne).

Z zanieczyszczeniem środowiska przez człowieka wiążą się takie pojęcia jak: emisja, imisja, stężenie, transmisja, depozycja i sedymentacja zanieczyszczeń oraz ścieki, odpady, hałas i wibracje, a także promieniowanie. Znaczenie tych pojęć wyjaśniono w tabeli 2. Z antropopresją wiążą się także inne terminy dotyczące zjawisk i procesów związanych najczęściej z bezpośrednimi lub pośrednimi jej skutkami w środowisku. Są to: smog, kwaśne opady i kwaśne mgły, miejska wyspa ciepła, miejska cyrkulacja bryzowa, klimat miasta, zakwaszenie środowiska, dziura ozonowa, gazy cieplarniane, efekt cieplarniany, eutrofizacja wód, synantropizacja szaty roślinnej i świata zwierzęcego, wylesienie (deforestacja), erozja, stepowienie i pustynnienie gleb (gruntów), antropogeniczne formy terenu. Powyższe terminy odnoszą się do zjawisk i procesów o różnym zasięgu przestrzennym, od lokalnego do globalnego. Wymagają one szerszego potraktowania i dlatego zostaną omówione w dalszej części podręcznika.

Tab. 2. Wybrane pojęcia związane z antropopresją i ich znaczenie

Antropopresja, w zależności od ilości i jakości wprowadzanych do środowiska zanieczyszczeń, oddziałuje z różną intensywnością i zasięgiem przestrzennym na środowisko oraz poszczególne jego komponenty. Istotne znaczenie dla stopnia antropogenicznego przekształcenia środowiska ma także ilość materii i energii w przestrzeni, która podlega wpływom zanieczyszczeń. Biorąc pod uwagę negatywny wpływ antropopresji na środowisko, często używa się ogólnego terminu − destrukcja (łac. destructio − rozkład, całkowite zniszczenie). Procesy te zachodzą najczęściej stopniowo. Wydziela się cztery etapy tego procesu:

– deterioracja (łac. deterior − gorszy): pogorszenie jakości środowiska w związku z dostawą zanieczyszczeń (zahamowaniem wzrostu bioenergii i bioaktywności środowiska),

– degradacja (łac. degradatio − obniżanie): dalsze pogorszenie jakości środowiska spowodowane zwiększoną dostawą zanieczyszczeń,

– dewastacja (łac. devasto − niszczę): permanentna dostawa zanieczyszczeń powodująca zredukowanie bioenergii w środowisku do minimum,

– anihilacja (łac. annihilatio − unicestwienie): unicestwienie środowiska wskutek pozbawienia go bioenergii.

Terminem o podobnym znaczeniu do antropopresji jest antropogenizacja (gr. anthropos − człowiek, genesis − pochodzenie). Oznacza wszelkie przekształce­nia środowiska pod wpływem działalności człowieka, które prowadzą do zmian rzeźby terenu, warunków wodnych i klimatycznych, ukształtowania nowej szaty roślinnej i struktury świata zwierzęcego.

Konsekwencją nasilających się w środowisku negatywnych skutków antropopresji, także wzrastającej świadomości ludzi o narastających niekorzystnych zmianach jest podejmowanie różnych działań naprawczych. Określamy je ogólnym terminem rehabilitacja środowiska (łac. rehabilitatio − przywracanie do stanu właściwego). Usunięcie przyczyn destrukcji środowiska umożliwia wzrost bio­aktywności, co określamy rewaloryzacją (łac. valor − wartość, re − przywrócenie). Działania człowieka zmierzające do poprawy bioaktywności i dążenie do przywrócenia środowisku naturalnego stanu nazywamy regeneracją (łac. regeneratio − odro­dzenie). Jeśli środowisko zostało zniszczone w bardzo dużym stopniu i nie możemy oczekiwać, że w naturalny sposób się zregeneruje, poddajemy je rekultywacji, czyli procesom, których celem jest przywrócenie środowisku cech użytkowych. Rzadko jednak regeneracja i rekultywacja powodują odtworzenie pierwotnego stanu środowiska (przed degradacją). Zwykle chodzi tu o ukształtowanie jakiejkolwiek wartości użytkowej, np. przystosowanie wyrobiska żwirowni do celów wypoczynkowych i rekreacyjnych albo dużych rozmiarów hałdy do turystyki i rekreacji, czego przykładem jest zwałowisko odpadów „Kamieńsk” nie­daleko Bełchatowa (fot. 1). Synonimem rekultywacji i zagospodarowania terenu po działalności antropogenicznej jest rewitalizacja. Rzadko spotykaną formą naprawy środowiska jest jego rekreacja (łac. recreatio − powtórne tworzenie). Zabiegi rekreacji polegają na różnych działaniach prowadzących do powstania naturalnego środowiska na obszarze, który uległ wcześniej anihilacji.

Rys historyczny antropopresji

Stosunek człowieka do środowiska w procesie rozwoju cywilizacyjnego ulegał istotnym zmianom. Biorąc pod uwagę jego wpływ na środowisko i poszczególne komponenty tej przestrzeni, można wydzielić kilka charakterystycznych okresów: współżycia z przyrodą, nieznacznych przeobrażeń i walki (konkurowania) z przyrodą, przekształceń odwracalnych w środowisku, przemian antropogenicznych trudno odwracalnych oraz zmian niebezpiecznych dla środowiska i człowieka. Nawiązując do aktywnego wpływu człowieka na środowisko, można wydzielić okres dominacji człowieka nad środowiskiem (narastająca degradacja środowiska w związku z technokratyzmem i rabunkowym użytkowaniem zasobami naturalnymi), okres świadomego wyhamowania degradacji i próby odbudowy środowiska oraz okres zrównoważonego rozwoju (powiązanie rozwoju cywilizacyjnego z optymalnym stanem środowiska).

Okres współżycia z przyrodą

Oddziaływanie człowieka na otaczające go środowisko, w znaczeniu antropopresji, wiąże się z rozpoczęciem wytwarzania przez niego prostych narzędzi, przy pomocy których mógł wykorzystywać zasoby środowiska. Obecnie trudno jednoznacznie określić, kiedy rozpoczął się ten proces, gdyż panują rozbieżne poglądy, jak dawno pojawił się człowiek rozumny na Ziemi. Zapewne był to proces ewolucyjny związany z określonym przedziałem czasowym. Prawdopodobnie rodzina człowiekowatych pojawiła się na Ziemi około 5 mln lat temu. Jednak dopiero 2,5 mln lat temu człowiek posiadł umiejętność wytwarzania prymitywnych narzędzi z kamienia i dlatego kulturę tę nazwano paleolityczną (paleolit: epoka kamienia łupanego). Dowody tego, jak wykorzystywano wówczas środowisko, są bardzo skromne. Są to kamienne narzędzia znalezione obok szczątków szkieletów ludzkich. Długo ulepszano narzędzia z kamienia i dopiero około 9 tys. lat temu człowiek opanował wytapianie metalu i zaczął wytwarzać narzędzia miedziane. Mała liczebność plemion oraz niski poziom rozwoju kultury materialnej powodowały, że człowiek zależał od środowiska i nie wyróżniał się jako składnik biosfery. Mięśnie ludzkie były źródłem energii, a wpływ człowieka na środowisko i jego egzystencja wiązały się z prymitywnym zbieractwem i łowiectwem. Plemiona cały czas się przemieszczały (wędrowny tryb życia), co było uwarunkowane poszukiwaniem miejsc zasobniejszych w pokarm. Występowała duża zależność człowieka od środowiska, zwłaszcza w zakresie zdobywania pożywienia oraz szukania miejsc, gdzie mógł się schronić. Człowiek wykorzystywał naturalne kryjówki (groty, jaskinie) oraz budował z drewna prymitywne szałasy. Obawa i strach przed różnymi zjawiskami przyrodniczymi determinowały działania ludzi w środowisku. Przez długi czas biosfera stanowiła dla człowieka tylko źródło pokarmu i była w stanie homeostazy.

Już w paleolicie człowiek zaczął podporządkowywać sobie dzikie zwierzęta, spędzając je i przetrzymując w pobliżu swoich siedzib. W późnym paleolicie i w mezolicie rozpoczął się proces udomowienia zwierząt, a nieco później uprawy roślin, które służyły jako pożywienie dla człowieka i zwierząt. Było to prawdopodobnie około 10 tys. lat p.n.e. Z czasem zwierzęta zaczęto wykorzystywać jako siłę roboczą oraz źródło pokarmu. Stanowiło to zaczątki rozwoju rolnictwa. Jednym z takich obszarów był Bliski Wschód, gdzie już w neolicie rozpoczęto uprawę roślin. Gleba stała się bardzo cennym dla człowieka i wykorzystywanym coraz częściej zasobem środowiska. Wśród ogółu komponentów środowiska pedosfera uległa najwcześniej trwałemu przeobrażeniu wskutek antropopresji. Bardzo długo wiatr i woda płynąca były jedynymi dla człowieka źródłami energii pochodzącymi ze środowiska. Jednak dopiero umiejętność krzesania i utrzymywania ognia wywarła istotne znaczenie w kształtowaniu warunków ekologicznych na obszarach zasiedla­nych przez człowieka. Opanowanie wytopu metali (miedzi, żelaza) oraz wytwa­rzania z nich prostych narzędzi przyczyniły się do intensyfikacji działań człowieka w otaczającym go środowisku. Rosnący popyt na rudy metali sprawił, że zaczęto je poszukiwać, wydobywać, dystrybuować i wytwarzać z nich coraz więcej narzędzi. Bogactwa litosfery stały się cennym zasobem, a rzeźba terenu i jej podłoże ulegały antropogenicznym przeobrażeniom.

Z czasem grupy łowieckie oraz ludność zajmująca się rolnictwem zdobyła umiejętność przechowywania nadwyżek żywności. Dzięki temu w obszarach, gdzie rozwijała się kultura rolna istniały warunki do zwiększania populacji. Zaczęła wzrastać liczba grup ludzkich. W neolicie, około 8 tys. lat p.n.e. Ziemię zamieszki­wało około 10 mln ludzi, natomiast na początku naszej ery już około 160 mln. Okres współżycia z przyrodą trwał do VII w. n.e., kiedy to Ziemię zamieszkiwało około 300 mln ludzi. O wzroście liczby ludności decydowało rolnictwo, które było wówczas najistotniejszą formą aktywności człowieka, stanowiącą też najważniejszy czynnik antropopresji. Okres ten nie pozostawił w środowisku istotnych skutków zachodzących wówczas zmian.

Okres walki z przyrodą i nieznacznych przemian w środowisku

Ten etap antropopresji obejmuje okres od VII do XIII w. Rosnące możliwości przechowywania żywności i wyżywienia coraz większych grup ludzi oraz postęp w rolnictwie (nawadnianie i upowszechnienie stosowania koła) poprawiły warunki bytowania ludzi. Osiągnięcia te znacznie wyprzedzały wiedzę i świadomość człowieka na temat stanu środowiska i praw nim rządzących. Rozpoczął się etap walki człowieka z przyrodą – próba podporządkowania sobie środowiska w celu reali­zacji własnych potrzeb. Z tym etapem antropopresji wiąże się karczowanie lasów, zwłaszcza w Europie, gdzie zniszczono około 25% powierzchni leśnej, co spowodowało nasilenie erozji gleb i migrację składników gleby poza pedosferę. W VII i VIII w. deforestacja postępowała wolno, ze względu na stosowanie prymitywnych narzędzi niepozwalających przyśpieszyć wycinki. Do znacznie większych szkód przyczyniło się wypalanie lasów. Pożary i karczowanie powodowały rozległe zmiany w szacie roślinnej, stosunkach wodnych oraz klimacie, co nie było bez znaczenia dla rozwoju rolnictwa. Rozwój pasterstwa w strefie półsuchej, głównie na terenach sawann, wiązał się z przenikaniem tego typu działalności na obszary wilgotnych lasów równikowych. Wskutek tego następowało rozszerzanie się sawann kosztem kompleksów lasów równikowych. Innym powszechnie występującym procesem w strefie suchej, związanym z antropopresją, było nawadnianie gruntów np. w dolinie Nilu w Egipcie, czy na Bliskim Wschodzie. Stałe nadwyżki żywności przyczyniały się do napływu ludności i powstawania miast w pobliżu terenów rolniczych.

Okres przekształceń odwracalnych w środowisku

Etap ten rozpoczął się w XIII w. i trwał do początku wieku XIX. Charakterystycznym procesem antropopresji była nadal masowa trzebież lasów. W XV wieku w Europie głównie kosztem wycinania lasów aż do 50% wzrosła powierzchnia terenów rolnych. Przeprowadzono szereg prac hydrotechnicznych związanych z budowaniem tam, grobli, obwałowań i zbiorników wodnych w dolinach rzecznych oraz z osuszaniem gruntów. Grądy i łęgi zamieniano na tereny uprawne. Zaczęto dostrzegać też negatywne skutki ingerencji człowieka w środowisko, co przyczyniło się do ograniczenia polowań na niektóre rzadkie zwierzęta, powiększania pól kosztem terenów leśnych oraz przywracanie zniszczonym przez górnictwo gruntom pierwotnego kształtu. Były to zapewne pierwsze zabiegi rekultywacyjne, choć terminu rekultywacja zaczęto używać dopiero kilkaset lat później. Szybki wzrost liczby ludności oraz rozwój techniki powodował zajmowanie przez człowieka coraz większych obszarów i przekształcanie ich w powierzchnie produkcyjne, co przyczyniało się też do niszczenia środowiska.

Okres przemian antropogenicznych trudno odwracalnych

Przełomowym wydarzeniem cywilizacyjnym na świecie był okres zwany potocznie rewolucją przemysłową. Rozpoczął się na początku XIX w. i trwał do połowy XX w. Uogólniając, termin ten oznacza całość zmian technicznych, ekonomicznych i społecznych będących konsekwencją transformacji gospodarki opartej na wykorzystaniu biologicznych odnawialnych źródeł energii (mięśnie, woda, wiatr, drewno) do gospodarki opartej na mineralnych źródłach energii (w XIX w. zaczęto stosować powszechnie węgiel kamienny a w XX w. ropę naftową i gaz ziemny). Symbolem tego okresu było wynalezienie i zastosowanie w produkcji maszyny parowej. Mechanizacja pracy, zastosowanie nowych technologii i udoskonalonych narzędzi pracy warunkowały proces przechodzenia od systemu społecznego opartego na rolnictwie i handlu do systemu społeczeństwa przemysłowego. Rewolucja przemysłowa zmieniła w zasadniczy sposób relacje w układach człowiek−środowisko−człowiek, zarówno w aspekcie ilościowym, jak i jakościowym. Postępowała koncentracja produkcji przemysłowej, a w konsekwencji wzrost zanieczyszczeń, także na terenach znacznie odległych od miejsc ich powstawania. Nawet na Antark­tydzie w próbkach lodu datowanych na początek XIX w. stwierdzono ołów w stężeniu 50 mg/t lodu. Rewolucja przemysłowa znacznie przyśpieszyła tempo i zasięg antropopresji. Jednym z jej skutków było masowe wycinanie lasów, w celu pozyskania drewna jako budulca oraz do produkcji miazgi celulozowej na papier. Zostało zniszczonych wiele cennych naturalnych ekosystemów, w miejscu których powstały ekosystemy sztuczne (rolne). Mechanizacja i chemizacja rolnictwa powodowały zanieczyszczanie i degradację gleb i wód. Wzrost wydaj­ności w rolnictwie oraz postęp w medycynie i higienie przyczyniły się do szybkiego przyrostu liczby ludności. W 1800 r. na świecie żyło około 980 mln ludzi, w 1850 r. było już 1,25 mld, a w 1900 r. 1,65 mld ludności. Intensywna eksploatacja zasobów naturalnych przyczyniła się do niespotykanych dotąd na taką skalę antropogenicznych przemian w środowisku. W ciągu stu kilkudziesięciu lat środowisko bytowania człowieka zmieniło się bardziej niż w kilkunastu wiekach poprzednich. Wraz z upływem czasu skutki antropopresji w środowisku osiągnęły takie rozmiary, które można dziś nazwać trudno odwracalnymi. Były one spowodowane, przede wszystkim rozwojem górnictwa i energetyki oraz szybko postępującą urbanizacją. Masowa eksploatacja surowców mineralnych przyczyniła się do znacznego przekształcenia naturalnej rzeźby terenu oraz związanych z tym przeobrażeń, zwłaszcza w szacie roślinnej i świecie zwierzęcym oraz w glebach, stosunkach wodnych i warunkach mikroklimatycznych tych obszarów. Zauważono to już w drugiej połowie XIX w. w Anglii, gdzie bardzo szybko rozwijało się górnictwo węgla kamiennego oraz hutnictwo żelaza i przemysł metalurgiczny. W obszarach górniczych dynamika i skutki antropopresji przewyższały tempo przemian środowiska spowodo­wanych czynnikami naturalnymi. Już wtedy uważano, że człowiek stał się najmłodszym czynnikiem geologicznym modelującym rzeźbę terenu. Panował wówczas złudny pogląd, że możliwe jest pełne poznanie praw przyrody i podporządkowanie jej sobie. Antropopresja przybierała ekspansywny charakter, a jej skutki rozszerzały się na coraz większe obszary przeznaczane głównie dla rolnictwa. Kosztem postępującej degradacji środowiska zmniejszyła się zależność człowieka od przyrody. Nieco później wystąpiła też tendencja przeciwna − współpraca człowieka ze środowiskiem. Na początku zaznaczyła się ona w rolnictwie, szczególnie na obszarach suchych i półsuchych nastawionych na produkcję roślinną. Konieczność stosowania irygacji np. na Bliskim Wschodzie, czy w Afryce Północnej zmusiła człowieka do głębszego poznania praw przyrody i ich wykorzystywania w praktyce oraz umożliwiła powstanie tam znacznych skupisk ludzkich związanych z gospodarką rolną. Z czasem współpraca człowieka z otaczającym go środowiskiem rozszerzyła się na inne obszary i różne dziedziny działalności człowieka. Było to uwarunkowane postępem naukowo-technicznym, bogatszą wiedzą o funkcjonowaniu środowiska oraz ogólnym rozwojem cywilizacyjnym. Nasilające się skutki antropo­presji szkodzące środowisku i gospodarce uświadomiły człowiekowi konieczność ochrony i racjonalnego gospodarowania zasobami środowiska. Już pod koniec XIX w. zaczęły powstawać parki narodowe i rezerwaty przyrody oraz różne jednostki naukowe i organizacje społeczne zajmujące się ochroną przyrody.

Rewolucja przemysłowa zapoczątkowała rozwój cywilizacji przemysłowej. Przez długi czas uważano, że przemysł może się opierać na nieograniczonej dostęp­ności do paliw kopalnych i surowców mineralnych, których zasoby są nieskończone. Panowało powszechne przekonanie, że człowiek może wykorzystywać zasoby środowiska bez ograniczeń i przekształcać środowisko zgodnie ze swoimi potrzeba­mi. Nadrzędnym celem gospodarowania zasobami środowiska była maksymali­zacja zysku ekonomicznego w jak najszybszym tempie, bez względu na skutki tej działalności dla środowiska. Od rewolucji przemysłowej relacje między człowiekiem a otaczającym go środowiskiem uległy znacznemu osłabieniu.

Okres zmian niebezpiecznych dla człowieka i środowiska

Największa w dziejach cywilizacji ingerencja człowieka w środowisko rozpoczęła się po II wojnie światowej. Z czasem skutki antropopresji, zarówno bezpośred­nie, jak i pośrednie, stały się niebezpieczne dla człowieka i środowiska, często też nieodwracalne. Wprawdzie już podczas II wojny światowej, prowadzono rabunkową gospodarkę zasobami środowiska, podporządkowaną celom militarnym, zwłaszcza w Europie, ale działania te nie miały tak dużego zasięgu, jak w okresie późniejszym. Charakterystycznymi procesami powodującymi nasilenie antropopresji po II wojnie światowej była produkcja, masowe stosowanie pestycydów i innych środków ochrony roślin w rolnictwie i leśnictwie, szybki rozwój środków transportu zużywających bardzo duże ilości paliw kopalnych i ich pochodnych, gwałtowny wzrost liczby ludności i związane z tym zapotrzebowanie na różne niezbędne do życia surowce i produkty, zastosowanie w uprawie roślin na niespotykaną dotychczas skalę nawozów sztucznych, a także szybki rozwój wodochłonnych i energochłonnych gałęzi przemysłu wytwarzających i wprowadzających do środowiska znaczne ilości odpadów i różnych zanieczyszczeń oraz masowe wylesianie. Intensyw­ne tempo antropopresji spowodowało, że już pod koniec lat 50. XX w. powszechnie występowało znaczne zanieczyszczenie wód i powietrza, degradacja i zanieczyszczenie gleb, eutrofizacja wód, zakwaszenie środowiska oraz znaczne zubożenie, a nawet wymarcie niektórych gatunków roślin i zwierząt. Wystąpił też wzrost chorób ludzi i zwierząt związanych z zanieczyszczeniem środowiska.

Największe antropogeniczne przeobrażenie środowiska dotyczą aglomeracji i konurbacji z silnie rozwiniętym przemysł energetycznym, hutniczym i chemicznym oraz okręgów górniczo-przemysłowych i terenów będących pod bezpośrednim wpływem ich oddziaływania. Wskutek intensywnej i długotrwałej antropopresji powstało wiele obszarów, na których struktura i funkcjonowanie środowiska uległy silnej destrukcji. Nazywamy je obszarami ekologicznego zagrożenia, a często też klęski (katastrofy) ekologicznej, choć bardziej odpowiednią nazwą byłby obszar zagrożenia antropogenicznego, gdyż to nie ekologia stwarza zagrożenie, ale człowiek swoją działalnością. W obszarach katastrofy ekologicznej środowisko jest tak zanie­czyszczone i zniszczone, że przestaje pełnić swoje podstawowe funkcje i staje się nieprzydatne dla zaspokojenia potrzeb człowieka, zatraca także zdolność do samo­regulacji i reprodukcji przyrodniczych zasobów odnawialnych. W latach 80. XX wieku w Polsce było aż 27 obszarów zagrożenia ekologicznego. Panujący przez dziesięcio­lecia paradygmat rozwoju gospodarczego i społecznego oparty o podporządkowanie środowiska działalności człowieka i korzystanie z zasobów naturalnych bez ograniczeń już w latach 60. XX w. został zakwestionowany przez znaczną część społeczeństw państw zachodnioeuropejskich. Także Raport U Thanta „Człowiek i jego środowisko” na forum ONZ w 1969 r. oraz Raporty Klubu Rzymskiego były apelem do zmiany obowiązującego paradygmatu.

Okres po II wojnie światowej nazywany jest potocznie erą atomową. Opanowanie energii rozszczepienia jądra atomowego zostało wykorzystane do produkcji broni jądrowej oraz w celach pokojowych do wytwarzania energii i napędu łodzi podwodnych. Energia jądrowa stanowi potencjalne zagrożenie dla człowieka i środowiska. Chodzi tu, nie tylko o zagrożenie związane z użyciem broni atomowej, ale także z awariami w elektrowniach jądrowych. Przykładem była eksplozja reaktora atomowego w Czarnobylu w 1986 r., która spowodowała skażenie promieniotwórcze gleb, wód i powietrza oraz przejście nad Europą obłoku radioaktywnego (ryc. 5).

Innym zdarzeniem była wywołana trzęsieniem ziemi w 2011 r. awaria reaktora w jednej z największych na świecie elektrowni w Fukushimie (Japonia). Jeszcze przez wiele lat tereny te będą skażone promieniotwórczo i nie będą nadawać się do zamieszkania i działalności gospodarczej. Od 1954 r., kiedy powstała pierwsza na świecie elektrownia jądrowa (Obninsk w ZSRR) realnym problemem środowiskowym stało się gromadzenie paliwa jądrowego oraz składowanie odpadów i odprowadzanie do środowiska wód zawierających pewną ilość pierwiastków promieniotwórczych.

Ważnym działaniem, w aspekcie ograniczenia narastających skutków antropopresji, było opracowanie w latach 70. XX w. modelu zrównoważonego (trwałego) rozwoju. Podstawowym założeniem tego modelu jest taki rozwój społeczno-gospodarczy, który nie prowadzi do degradacji środowiska. Zakłada powiązanie rozwoju gospodarczego i polepszanie jakości życia ludności z poprawą stanu środowiska oraz dążeniem do zachowania go w jak najlepszym stanie dla przyszłych pokoleń. Wdrażanie modelu zrównoważonego rozwoju zmieniło w niektórych społeczeństwach stosunek człowieka do środowiska. Już pod koniec XX w. pogląd o całkowitym podporządkowaniu przyrody człowiekowi uległ radykalnej transformacji. Nasiliły się dążenia do współpracy z przyrodą i działania służące naprawie środowiska, głównie w krajach bogatych, gdzie destrukcja środowiska zaczęła znacznie doskwierać ludziom i stanowić poważny problem w rozwoju gospodarki. Cywilizacja przemysłowa jest stopniowo wypierana przez cywilizację zrównoważonego rozwoju. Przejawem tych zmian jest ograniczanie chemizacji rolnictwa i powrót do naturalnego nawożenia gleby obornikiem oraz zmiana technik uprawy na bardziej przyjazne dla środowiska i człowieka. W przemyśle coraz częściej stosuje się technologie oszczędzające energię oraz materiałooszczędne, wprowadza się zamk­nięte obiegi wody, buduje się sprawniejsze oczyszczalnie ścieków (mechaniczno-chemiczno-biologiczne z podwyższonym usuwaniem biogenów) i instaluje się efektywniejsze urządzenia redukujące emitowane zanieczyszczenia, a różne odpady i zużyte opakowania są częściej wykorzystywane jako surowce wtórne. W dłuższej perspektywie działania takie mogą przyczynić się do zmniejszenia zapotrzebowania na różne surowce (ochrona zasobów naturalnych), zwłaszcza nieodnawialne oraz zatrzymania destrukcji środowiska wywołanego antropopresją. Osiągnięcie założonych celów wymaga jednak rezygnacji z nadmiernego często nieuzasadnionego konsumpcyjnego stylu życia (kraje bogate), który napędza produkcję dóbr i usług oraz współpracy w skali globalnej, co jest trudne do realizacji, ze względu na politykę i różne interesy poszczególnych krajów. Ingerencja człowieka w środo­wisko powinna mieć charakter bardziej humanitarny, niż dotychczas, gdyż jest to przestrzeń egzystencji człowieka, której nie można zastąpić niczym innym. Ważną rolę w tej sprawie powinna spełniać nauka dążąca do pełnego wyjaśnienia mechaniz­mów i praw rządzących naturą, które umożliwią ludziom racjonalne wykorzystywa­nie zasobów i naturalnych procesów zachodzących w środowisku, bez szkody dla samego środowiska. Dążenie człowieka do gospodarki opartej na modelu zrówno­ważonego rozwoju jest istotnym warunkiem rozwoju cywilizacyjnego na Ziemi.

Współczesny stan i charakter antropogenicznych zmian w środowisku przyrodniczym Ziemi. Ogólny zarys problemu

Dynamika i przestrzenny zasięg procesów antropopresji nigdy w dziejach ludzko­ści nie osiągnęły takich rozmiarów jak współcześnie. W związku z szybkim rozwojem gospodarczym zwłaszcza od połowy XX w. i intensywną eksploatacją zasobów naturalnych oraz użytkowaniem środowiska jego stan w wielu miejscach na Ziemi uległ znacznemu pogorszeniu. Znane od dawna człowiekowi skutki antropopresji o zasięgu lokalnym i regionalnym zaczęły się pojawiać w nowych miejscach, także ich zasięg uległ rozprzestrzenieniu. Od kilkudziesięciu lat niektóre skutki ingerencji człowieka w środowisko zaczynają także zagrażać człowiekowi i środowisku w skali globalnej. W atmosferze pojawiło się też wiele nowych, nierzadko toksycznych substancji, nieznanych wcześniej człowiekowi. Duża liczba współczesnych czynników antropopresji świadczy o złożonym charakterze tych procesów. Ciągi przyczynowo-skutkowe antropopresji nie tworzą prostych liniowych zależności, lecz skomplikowaną sieć powiązań. Antropogeniczna ingerencja w środowisko powoduje w nim wielorakie skutki, które mogą być przyczynami dalszych zmian. Wyjaśnimy to na konkretnym przykładzie. Bezpośrednim skutkiem eksploatacji węgla brunatnego metodą odkrywkową jest powstanie wyrobiska. Wskutek udostępniania złoża zniszczeniu ulegają szata roślinna i gleby. W wyrobisku lub w jego pobliżu powstają hałdy zbudowane ze skał tworzących nadkład złoża, lub ze skał płonnych. Formy te często zajmują znaczne powierzchnie, co powoduje wyłączenie gruntów z użytkowania rolniczego. Eksploatacja węgla wymaga odwadniania górotworu, co skutkuje zaburzeniem stosunków wodnych w obrębie wód podziemnych i powierzchniowych. W związku z permanentnym odwadnianiem kopalni tworzy się lej depresji o poziomym zasięgu nawet kilkunastu kilometrów. Zjawisko to może powodować zmniejszenie zasobów wody w okolicznych ciekach i zbiornikach wód stojących, osuszenie terenów podmokłych, zanik źródeł oraz zaburzenia przebiegu podziemnych działów wodnych. Wody kopalniane są najczęściej odprowadzane do rzek, powodując ich zanieczyszcze­nie. W okolicy kopalń często obserwuje się przesuszenie gleb oraz zmiany w roślin­ności i świecie zwierzęcym. Powstają straty w uprawach, zanika woda w studniach, a w skrajnych przypadkach osiadanie gruntu może spowodować szkody w majątku trwałym (budynkach i budowlach). Są to już wymierne straty ekonomiczne. Prawidłowością jest, że w najbliższym sąsiedztwie kopalń węgla brunatnego powstają elektrociepłownie. Ich działalność powoduje zwykle zanieczyszczenie środowiska, zwłaszcza powietrza, wód i gleb, nawet w znacznej odległości od nich. Należy również podkreślić, że opisane wyżej skutki związane z jednym czynnikiem antropo­presji mogą przyczynić się do pogorszenia warunków życia, pracy i wypoczynku zamieszkałych tam ludzi.

Współczesny charakter antropopresji i skutki tych procesów w środowisku można rozpatrywać w różnych kategoriach. Biorąc pod uwagę charakter skutków antropopresji oraz straty gospodarcze, społeczne i ekologiczne spowodowane tymi procesami przyjęto, że antropogeniczne obciążenie środowiska wywołuje skutki bezpośrednie o pierwotnym i wtórnym charakterze oraz pośrednie (ryc. 6).

Procesy te można opisać w trzech kategoriach: odwetu ekologicznego, kryzysu ekologicznego i katastrofy ekologicznej. Odwet ekologiczny oznacza nieprzewidziane, szkodliwe następstwa przekształcania środowiska spowodowane jednostkowymi działaniami, np. budową obiektu przemysłowego zanieczyszczającego środowisko albo obiektu hydrotechnicznego powodującego pośrednie zwykle negatywne zmiany w środowisku, które generują dodatkowe koszty związane ze szkodami w środowisku i gospodarce. Klasycznym przykładem jest budowa hydrowęzła asuańskiego na Nilu w Egipcie (zapora o wysokości 111 m i 3,6 km długości, zbiornik retencyjny o powierzchni 5120 km² i objętość misy 157 km³ oraz długość linii brzegowej 3000 km, elektrownia o mocy 2100 MW). Zbiornik za­częto napełniać w 1965 r. Bezpośrednim skutkiem budowy tej inwestycji było wysiedlenie około 50 tysięcy osób i zalanie wodą 27 jednostek osadniczych. Budowa hydrowęzła miała zapewnić stałe nawodnienie obszarów rolniczych w dolinie i delcie Nilu, zapobiegać powodziom oraz okresom suszy, również dostarczać energię elektryczną. W 1970 r. w delcie Nilu nawodniono 300 tys. hektarów nowych gruntów i zagospodarowano je na cele rolnicze. Przed irygacją wody podziemne występowały na głębokości 30−60 m pod powierzchnią terenu. Podczas nawadnia­nia w niektórych kanałach irygacyjnych pojawiła się zasolona woda, a zwierciadło wód podziemnych podniosło się na wysokość 3 m pod powierzchnią terenu, rozpuszczając związki soli znajdujące się w gruncie. Słona woda zniszczyła całkowicie uprawy, a obszar rolniczy zamienił się w pustynię. Zbiornik Nasera przyczynił się do spadku ilości transportowanych przez Nil osadów mulistych poniżej zapory. Podczas wylewów osady te użyźniały pola w dolinie rzeki i powodowały odradzanie się mad. Obecnie rolnictwo na tych terenach jest wspomagane nawozami sztucznymi i pestycydami, wpływającymi negatywnie na gleby i wody oraz uprawy. Zbiornik Nasera stał się osadnikiem mułów przynoszonych przez Nil i ulega spłycaniu. Za kilkadziesiąt lat ilość osadów na dnie zbiornika będzie tak duża, że turbiny elektrowni mogą ulec zniszczeniu, gdyż nie są przystosowane do wody zawierającej dużo zawiesiny. Koryto rzeki poniżej zapory podlega erozji wgłębnej w tempie około 17 mm rocznie. Niszczone są też brzegi rzeki, co powoduje ubytek gleb. Zagraża to mostom i innym budowlom hydrotechnicznym, a w okresach niskich stanów wody konieczne jest podnoszenia jej poziomu w związku z nawadnianiem. Podczas irygacji woda szybko paruje (gorący i suchy klimat), co powoduje zasolenie gleb i z czasem tereny te stają się nieużytkami. Wybudowanie tamy asuańskiej uszczupliło zasoby glebowe w dolinie dolnego Nilu. Szczególnie jest to zauważalne w delcie, która już nie narasta w związku z mniejszą ilością osadów niesionych przez rzekę. W wielu miejscach delty morze wdziera się w głąb lądu średnio 1,15 m rocznie. W przyszłości może to zagrozić osadnictwu i terenom rolniczym delty. Wyjałowienie gleby, która nie podlega naturalnej regeneracji, może być poważnym problemem dla ludności utrzymującej się tu z jej uprawy. Budowa hydrowęzła asuańskiego spowodowała także znaczne zmiany w świecie roślinnym i zwierzęcym doliny Nilu. Łowione przez Egipcjan sardynki w ilościach 18 tysięcy ton rocznie wyginęły poniżej tamy asuańskiej. Rybołówstwo rozwinęło się natomiast w zbiorniku Nasera, ale transport ryb na północ Egiptu jest kłopotliwy i drogi. Powstanie dużego akwenu na pustyni nieznacznie zmieniło warunki klimatyczne tego obszaru, ale przyczyniło się do rozwoju roślinności na brzegach tego zbiornika oraz ekspansji skorpionów, węży i szakali utrudniających pracę rybakom. Parowanie i wsiąkanie wody powodują znaczny jej ubytek. Dawniej wylewy Nilu powodowały oczyszczanie doliny z zanieczyszczeń oraz szkodników. Obecnie teren ten jest bardziej zanieczyszczony, a szkodniki mają lepsze warunki do bytowania. Wzrosła też zachorowalność Egipcjan mieszkających nad Nilem na choroby pasożytnicze.

Hydrowęzeł asuański jest przykładem tego, jakie mogą być negatywne na­stępstwa budowy dużego obiektu hydrotechnicznego dla środowiska oraz życia i działalności człowieka, nie tylko w pobliżu tej inwestycji, ale także w znacznej odległości, nawet kilkuset kilometrów od niej.

Specyficzną cechą antropopresji we współczesnym świecie jest występowanie sytuacji kryzysowych w stanie środowiska niesłusznie nazywanych kryzysami ekologicznymi. Powstają one wtedy, gdy ludzie nie potrafią lub nie chcą rozwiązać istotnych problemów środowiska, co powoduje ograniczenie w zaspokajaniu podstawowych potrzeb ludzi, stagnację, a nawet regres w rozwoju społecznym i gospodar­czym. Znacznemu zaburzeniu ulegają relacje między człowiekiem a środowiskiem. W aspekcie ekologicznym kryzys w środowisku objawia się brakiem funkcjonowania mechanizmów samoregulacji i regeneracji. Wpływa to niekorzystnie na jakość życia ludzi. Przywrócenie stanu równowagi w środowisku często wiąże się z długotrwałą ingerencją człowieka w przyrodę, która ma charakter antropopresji pozytywnej. Współczesny kryzys stanu środowiska trwa już kilkadziesiąt lat i charakteryzuje się:

– rozmaitymi skutkami antropopresji o zasięgu lokalnym, regionalnym, a od pewnego czasu także globalnym,

– ingerencją człowieka w środowisko o wielokierunkowym charakterze i skutkami we wszystkich komponentach środowiska,

– w wielu obszarach na Ziemi zostały przekroczone wartości progowe samoregulacji środowiska. Antropopresja spowodowała degradację powietrza, przeobrażenie warunków klimatycznych oraz zmiany jakościowe i ilościowe zasobów wodnych, glebowych i mineralnych, także przestrzeni krajobrazowej i odporności ekosystemów. Nasila się degradacja i dewastacja środowiska, co powoduje obniżenie jakości życia oraz utrudnienia w gospodarce,

– ścisłym powiązaniem antropopresji ze światową gospodarką i konsumpcyjnym modelem życia,

– występowaniem przestrzennego zróżnicowania antropopresji i jej skutków, zwłaszcza w państwach wysoko i słabo gospodarczo rozwiniętych,

– pojawieniem się kolonializmu ekologicznego (handel odpadami, często toksycznymi i radioaktywnymi, przenoszenie działalności gospodarczej z państw wysoko rozwiniętych do słabo rozwiniętych, rabunkowa eksploatacja zasobów naturalnych, budowa nowych inwestycji, często szczególnie uciążliwych dla środowiska i niebezpiecznych dla zdrowia człowieka).

Główne zjawiska zagrażające prawidłowemu funkcjonowaniu środowiska (Dobrzański i in. 1997), składające się na kryzys ekologiczny to:

– globalne ocieplenie klimatu uwarunkowane rosnącą emisją gazów cieplarnia­nych, zwłaszcza CO₂,

– niszczenie ozonosfery spowodowane nadmierną emisją spalin oraz freonów i halonów,

– masowe wycinanie i wypalanie wilgotnych lasów równikowych oraz lasów strefy umiarkowanej chłodnej,

– niszczenie zbiorowisk leśnych przez emisje zanieczyszczeń przemysłowych,

– kwaśne opady,

– spadek bioróżnorodności,

– awarie elektrowni jądrowych,

– gromadzenie paliwa jądrowego oraz składowanie odpadów radioaktywnych i odprowadzanie ścieków z elektrowni jądrowych,

– erozja gleb oraz wzrost ich zanieczyszczenia i zasolenia,

– pustynnienie gruntów,

– postępujące zanieczyszczenie hydrosfery, a zwłaszcza mórz i oceanów ropą naftową i jej pochodnymi oraz różnymi odpadami, często radioaktywnymi i toksycznymi,

– zakwaszenie i eutrofizacja wód słodkich,

– rozprzestrzenianie się pasożytów oraz różnych drobnoustrojów wpływających negatywnie na rolnictwo i zdrowie ludzi,

– nadmierna chemizacja rolnictwa w krajach wysoko gospodarczo rozwiniętych,

– narastający hałas i wibracje pogarszające klimat akustyczny obszarów zurba­nizowanych i uprzemysłowionych,

– wzrost masy odpadów toksycznych oraz uciążliwych w recyklingu.

Zrozumienie istoty kryzysu stanu środowiska wymaga kompleksowego podejścia do zachodzących w środowisku zmian, gdyż procesy te i ich skutki są ściśle powiązane ze sobą i na siebie oddziałują. Należy je rozpatrywać w ścisłym związku z działalnością człowieka wywołującą te zmiany, ale także stanowiącą czynnik naprawy stanu środowiska.

Nieracjonalna i długotrwała ingerencja człowieka w środowisko, którego stan wymaga radykalnych działań naprawczych, może doprowadzić do jego katastrofy, której przejawami są zaprzestanie pełnienia swoich podstawowych funkcji. Środowisko staje się nieprzydatne dla zaspokojenia potrzeb człowieka oraz zatraca zdolność do regeneracji zasobów odnawialnych. Mówimy więc o katastrofie ekologicznej, choć termin ten jest niefortunny, gdyż nie chodzi tu o przyczynę ekologiczną, ale o aspekt ekologiczny zdarzenia. Przywrócenie normalnego funkcjonowania środowiska i jego przydatności dla człowieka, które uległo anihilacji, jest bardzo trudne (czasem niemożliwe) i wymaga kosztownych i czasochłonnych działań. Przykładem obszarów katastrofy ekologicznej są Góry Izerskie i Karkonosze. Rozwija­jący się na pograniczu Polski, Czech i Niemiec przemysł energetyczny bazujący na węglu brunatnym emituje m.in. znaczne ilości SO₂. Dominacja wiatrów zachodnich i północno-zachodnich powodowała, że związek ten był przenoszony nad Góry Izerskie i Karkonosze, przyczyniając się do powstawania tam kwaśnych opadów, które systematycznie niszczyły drzewostan. Zakwaszenie środowiska glebowego powodowało osłabienie drzew, inwazje szkodników i w konsekwencji masowe wymieranie drzewostanu. Określenie katastrofa ekologiczna może mieć też inny wymiar znaczeniowy. O takim zjawisku mówimy również wtedy, gdy dochodzi do nagłego zdarzenia, będącego skutkiem wprowadzenia do środowiska znacznych ilości substancji niebezpiecznych lub toksycznych, powodujących gwałtowne załamanie stanu środowiska, znaczne straty w biocenozie oraz zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi. Przykładami takich zdarzeń są: katastrofa w fabryce pestycydów firmy Union Carbide w Bhopalu w Indiach w 1984 r., wskutek której doszło do nie­kontrolowanej emisji izocyjanianu metylu w postaci gazu, co spowodowało śmierć 20 tysięcy osób, a także katastrofa zbiornika z chemikaliami (tlenki żelaza i żrący wodorotlenek sodu) w hucie aluminium w Ajce (Węgry) w 2010 r. Doszło tam do zalania okolicznych miejscowości przez 700 tys. m³ toksycznego szlamu. Innym przykładem może być awaria reaktora w elektrowni atomowej w Czarnobylu w 1986 r., która spowodowała skażenie radioaktywne na znacznym obszarze Europy oraz katastrofy tankowców przewożących ropę naftową, m.in. Atlantic Empress na Morzu Karaibskim w 1979 r. i Amoco Cadiz w rejonie Kanału La Manche w 1978 r. oraz działania wojenne, np. podpalenie szybów naftowych przez wojska irackie w Kuwejcie w 1991 r.

Skutki dotychczasowych katastrof ekologicznych mają przeważnie zasięg lokal­ny i regionalny. Człowiek nie doświadczył takich zdarzeń na dużych obszarach, np. na całym kontynencie, więc nie jesteśmy w stanie przewidzieć, jak może za­cho­wać się środowisko po przekroczeniu barier odpornościowych. Można jedynie tworzyć modele prawdopodobnych skutków takich zdarzeń, opierając się na wyni­kach badań współczesnych katastrof ekologicznych. Możemy natomiast monitorować stan środowiska w warunkach antropopresji i na podstawie różnych symptomów zapobiegać negatywnym skutkom działalności człowieka albo je likwidować. Stwarzanie warunków oraz wdrażanie do działań gospodarczych zasady zrównoważonego rozwoju może uchronić środowisko przed dalszą jego degradacją i powiększaniem się obszarów, na których występują już znaczne, często nieodwracalne zaburzenia w jego strukturze i funkcjonowaniu.

Stosunkowo niedawno działalność człowieka w środowisku przybrała specyficzny charakter. Ujawniło się zjawisko terroryzmu ekologicznego (ekoterroryzmu) polegające na planowanej i zorganizowanej działalności pojedynczych osób i organi­zacji oddziałujących na środowisko, zwykle destrukcyjnie, w celu zwrócenia uwagi opinii publicznej na pewne problemy oraz zastraszanie ludzi i wymuszanie pewnych działań. Są to różne akcje sabotażowo-dywersyjne oraz propagandowe obnażające niekompetencję i małą sprawność działania władz podczas katastrof, groźnych awarii, a nawet klęsk żywiołowych. Często wywołują one panikę, a nawet straty w ludziach, dezorganizują działania oraz nasilają destrukcję środowiska. W łagodnej formie ekoterroryzm polega na różnych akcjach protestacyjnych, uciążli­wych i przynoszących straty dla człowieka, ale niepowodujących zagrożenia jego zdrowia i życia (niszczenie ferm, wypuszczanie zwierząt z pomieszczeń i klatek, blokady szlaków komunikacyjnych, wymuszanie zaniechania działań inwestycyjnych i inne).

Badania globalnych zmian środowiska przyrodniczego Ziemi uwarunkowanych antropopresją rozpoczęły się stosunkowo niedawno. Wcześniej zjawiska takie nie występowały, a gdy zaczęto je dostrzegać, zdiagnozowanie ich wymagało opracowania stosownych metod i zastosowania odpowiednich narzędzi badawczych. Obecnie trudno o precyzyjne i jednoznaczne określenie przyczyn oraz skutków tych zjawisk w systemie przyrodniczym Ziemi. Jakie skutki w ukształtowaniu powierzchni ziemi mogą spowodować globalne zagrożenia środowiska, to pytanie, na które odpowiedź jest dziś w sferze przypuszczeń i prognoz opartych na obserwacjach i badaniach prowadzonych we fragmentach przestrzeni geograficznej, czyli w znacznie mniejszych skalach (lokalnej i regionalnej).

Nawiązując do antropopresji, zestawiono kluczowe problemy środowiskowe we współczesnym świecie oraz bezpośrednie i pośrednie skutki, jakie wywołała działalność człowieka w środowisku (ryc. 7).

[/tab]
[/tabs]