Autor: Andrzej Zykubek

Kognitywistyka (cognitive science) jest dzieckiem lat 50. XX wieku, produktem czasów, kiedy psychologia, antropologia i lingwistyka na nowo redefiniowały metody i zakresy swoich badań, a informatyka i neuronauka powstawały jako odrębne dyscypliny naukowe i techniczne. Rewolucja poznawcza w psychologii była swoistą kontrrewolucją skierowaną przeciwko behawioryzmowi. Do łask wróciło pytanie o status badań pierwszoosobowych. Istotne zmiany zachodziły także w innych dyscyplinach. Noam Chomsky, współtwórca gramatyki transformacyjno-generatywnej, wniósł duży wkład w rozwój psycholingwistyki i informatyki. Popularność zdobywała cybernetyka Norberta Wienera, Marvin Minsky i John McCarthy pracowali nad sztuczną inteligencją, a Alan Newell i Herbert Simon używali komputerów do symulacji ludzkich procesów poznawczych. Alan Turing zaproponował test mający na celu określanie zdolności maszyny do posługiwania się językiem naturalnym, co miało pośrednio dowodzić opanowania przez nią umiejętności myślenia w sposób podobny do ludzkiego.

Początkowo badania kognitywistyczne korzystały głównie z osiągnięć informatyki, w następnym okresie zaznaczyła się dominacja neurokognitywistyki, a w ostatnich latach dowartościowano rolę czynników społecznokulturowych w badaniach systemów poznawczych (powstała m.in. kognitywistyka społeczna). Zakresowo obszar badań kognitywistycznych obejmuje tematykę haseł zamieszczonych w niniejszym tomie Słowników. Chodzi o pole wspólne filozofii umysłu (philosophy of mind), psychologii poznawczej (cognitive psychology), nauk komputerowych (computer science), sztucznej inteligencji (artificial inteligence), nauk o układzie nerwowym (neuroscience) i innych. Interdyscyplinarny charakter kognitywistyki ukazuje się w jej metodycznym, interdyscyplinarnym podejściu do przedmiotu badań, co podkreślają autorzy poszczególnych haseł. Łączy ono analityczne metody badań obecne w naukach humanistyczno-społecznych i naukach formalnych (np. w logice, językoznawstwie teoretycznym) z postępowaniem przyrodniczo-eksperymentalnym znanym z biologii, psychologii i neuronauk. Wszystko to w połączeniu z badaniami nad rozwojem i coraz szerszym zastosowaniem sztucznej inteligencji w naszym życiu indywidualnym, społecznym, a także w przemyśle.

Poprzedniczką badań prowadzonych w obrębie kognitywistyki była cybernetyka. Wychodziła ona z założenia, że niezależnie od tego, czy system jest maszyną, organizmem żywym czy strukturą społeczną, to procesy związane ze sterowaniem i przetwarzaniem w systemie informacji i energii mają wspólne cechy. Współczesne badania kognitywistyczne nad intencjonalnością i emocjonalnością stanów psychicznych łączą przykładowo analizy dotyczące obserwowalnych zachowań osoby w otoczeniu społecznym z poszukiwaniem zmian zachodzących w odpowiednich obszarach jej mózgu. Często obszary te trudno jednoznacznie zidentyfikować, zakłada się więc, że zazwyczaj takie i inne części anatomiczne wchodzą w ich skład. Badania nad poznaniem matematycznym wykazały, że opiera się ono na ewolucyjnie starszych, uniwersalnych kulturowo systemach wiedzy wrodzonej, które wykształcają się wcześnie w toku rozwoju osobniczego. Religioznawstwo kognitywne bada procesy i mechanizmy poznawcze zaangażowane w tworzenie, przyswajanie i przekazywanie idei religijnych, sięgając do wiedzy o ewolucji ludzkiego umysłu, wiedzy o neuronalnych podstawach doświadczenia religijnego, a także badań nad interakcją umysłu z otaczającym światem. Badania kognitywne budują rozumienie wyrażeń języka naturalnego (potocznego) na lingwistycznych teoriach gramatyki, sprawdzają psycholingwistyczne hipotezy o procesach przetwarzania danych za pomocą badań eksperymentalnych. Odwołując się do neuronaukowych badań eksperymentalnych i komputerowo-lingwistycznych technik programowania (opierających się na sztucznej inteligencji), tworzą modele symulacyjne (tzw. modelowanie kognitywne).