Poznawanie przyrody i filozofia. Wybrane zagadnienia filozofii przyrody i filozofii przyrodoznawstwa

Niniejsza publikacja zarówno pod względem merytorycznym, jak i sposobu filozofowania […] zawiera przegląd tematów badań prowadzonych aktualnie przez obecnych oraz emerytowanych, choć nadal aktywnych naukowo, pracowników Katedry Filozofii Przyrody Instytutu Filozofii UKSW w Warszawie, będącej spadko­bierczynią Sekcji Filozofii Przyrody UKSW, funkcjonującej do 2019 roku. Autorzy opublikowanych opracowań uczestniczą w regularnych spotkaniach naukowych, organizowanych w ramach działalności Katedry Filozofii Przyrody, w trakcie których są prezentowane i poddawane dyskusji wyniki prowadzonych przez nich badań. To właśnie z tych prezentacji i dyskusji zrodził się pomysł niniejszej publikacji, której celem jest przedstawienie panoramy zagadnień podejmowanych aktualnie przez uczestników wspomnianych spotkań.

Poszczególne rozdziały poświęcone zostały rozmaitym tematom z zakresu filozofii przyrodoznawstwa i filozofii przyrody, ujętym zarówno w perspektywie badań historycznych, jak i przedmiotowych. Ich wspólnym mianownikiem jest poszukiwanie i ukazywanie związków, zachodzących między dawnym oraz współczesnym przyrodoznawstwem a filozofią. Autorzy opracowań są przekonani, że wobec rozwoju nauk przyrodniczych istnieje potrzeba wskazy­wania na ich wieloraki związek z filozofią oraz podkreślania nieredukowalnej obecności problematyki filozoficznej w badaniach naukowych. Wciąż bowiem w powszechnej świadomości zwłaszcza młodych przyrodników utrwala się przekonanie, że nauka to coś, co obywa się bez jakiejkolwiek filozofii. Wyka­zywanie i opisywanie związków, występujących między przyrodoznawstwem i filozofią, ma więc na celu zarówno troskę o poprawne rozumienie samego przyrodoznawstwa, jak i podjęcie zagadnień metodologicznych i ontologicznych, wynikających z poznania naukowego. […] Zebrane w książce opracowania dają wgląd w kierunki rozważań prowadzonych na gruncie obu tych dyscyplin i uzmysławiają wielość, złożoność, doniosłość i atrakcyjność problematyki, ujawniającej się na styku naukowo-przyrodniczego poznawania przyrody oraz dążenia do dogłębnego i całościowego jej zrozumienia na gruncie filozofii.

Spory moralne. Słowniki społeczne, Tom X

Nie dopracowała się etyka żadnej uniwersalnej metody rozstrzygania sporów moralnych. Choć wymyślono wiele ciekawych sposobów argumentacji etycznej, to również i w tej kwestii istnieje znaczna dowolność polegająca na tym, że jednych określone argumenty przekonują, innych nie. Już Arystoteles wskazywał, że w etyce musimy pożegnać się marzeniem o ścisłości, a już szczególnie takiej, jaka obowiązuje w naukach przyrodniczych. Sądy etyczne dotyczą ludzkiego działania, a ono nie jest do końca przewidywalne. Nie jesteśmy w stanie w stu procentach przewidzieć, jak ktoś się zachowa w danej sytuacji i jaką regułę praktyczną uzna za obowiązujący drogowskaz swojego działania. Sytuacje sporów moralnych mają nierzadko charakter patowy. W związku z tym warto postawić pytanie: czy w etyce chodzi o to, aby kogoś przekonywać i nawracać na swoje poglądy? Czy może powinniśmy poprzestać na nieudolnych próbach zrozumienia bez podejmowania czasem beznadziejnych wysiłków przeciągnięcia interlokutora na swoje stanowisko?

Transhumanizm. Od przodków do awatarów

Jakie są potencjalne skutki klonowania umysłu?  Ektogeneza to prowokacja czy przyszłość reprodukcji?  Jak transhumaniści kreują pokrewieństwo i płeć w post-ludzkiej przyszłości?  Transhumanizm jest zjawiskiem tak popularnym, że wydaje się obecny wszędzie. Jego wpływ można dostrzec w serialach telewizyjnych, takich jak Westworld, w programie SpaceX i autonomicznych pojazdach Elona Muska, a także w próbach wykorzystania przez wojsko nowych technologii do zwiększenia zdolności poznawczych żołnierzy na polu […]

Kognitywistyka. Słowniki społeczne, Tom XIII

Kognitywistyka (cognitive science) jest dzieckiem lat 50. XX wieku, produktem czasów, kiedy psychologia, antropologia i lingwistyka na nowo redefiniowały metody i zakresy swoich badań, a informatyka i neuronauka powstawały jako odrębne dyscypliny naukowe i techniczne. Rewolucja poznawcza w psychologii była swoistą kontrrewolucją skierowaną przeciwko behawioryzmowi. Do łask wróciło pytanie o status badań pierwszoosobowych. Istotne zmiany zachodziły także w innych dyscyplinach. Noam Chomsky, współtwórca gramatyki transformacyjno-generatywnej, wniósł duży wkład w rozwój psycholingwistyki i informatyki. Popularność zdobywała cybernetyka Norberta Wienera, Marvin Minsky i John McCarthy pracowali nad sztuczną inteligencją, a Alan Newell i Herbert Simon używali komputerów do symulacji ludzkich procesów poznawczych. Alan Turing zaproponował test mający na celu określanie zdolności maszyny do posługiwania się językiem naturalnym, co miało pośrednio dowodzić opanowania przez nią umiejętności myślenia w sposób podobny do ludzkiego.

Początkowo badania kognitywistyczne korzystały głównie z osiągnięć informatyki, w następnym okresie zaznaczyła się dominacja neurokognitywistyki, a w ostatnich latach dowartościowano rolę czynników społecznokulturowych w badaniach systemów poznawczych (powstała m.in. kognitywistyka społeczna). Zakresowo obszar badań kognitywistycznych obejmuje tematykę haseł zamieszczonych w niniejszym tomie Słowników. Chodzi o pole wspólne filozofii umysłu (philosophy of mind), psychologii poznawczej (cognitive psychology), nauk komputerowych (computer science), sztucznej inteligencji (artificial inteligence), nauk o układzie nerwowym (neuroscience) i innych. Interdyscyplinarny charakter kognitywistyki ukazuje się w jej metodycznym, interdyscyplinarnym podejściu do przedmiotu badań, co podkreślają autorzy poszczególnych haseł. Łączy ono analityczne metody badań obecne w naukach humanistyczno-społecznych i naukach formalnych (np. w logice, językoznawstwie teoretycznym) z postępowaniem przyrodniczo-eksperymentalnym znanym z biologii, psychologii i neuronauk. Wszystko to w połączeniu z badaniami nad rozwojem i coraz szerszym zastosowaniem sztucznej inteligencji w naszym życiu indywidualnym, społecznym, a także w przemyśle.

Poprzedniczką badań prowadzonych w obrębie kognitywistyki była cybernetyka. Wychodziła ona z założenia, że niezależnie od tego, czy system jest maszyną, organizmem żywym czy strukturą społeczną, to procesy związane ze sterowaniem i przetwarzaniem w systemie informacji i energii mają wspólne cechy. Współczesne badania kognitywistyczne nad intencjonalnością i emocjonalnością stanów psychicznych łączą przykładowo analizy dotyczące obserwowalnych zachowań osoby w otoczeniu społecznym z poszukiwaniem zmian zachodzących w odpowiednich obszarach jej mózgu. Często obszary te trudno jednoznacznie zidentyfikować, zakłada się więc, że zazwyczaj takie i inne części anatomiczne wchodzą w ich skład. Badania nad poznaniem matematycznym wykazały, że opiera się ono na ewolucyjnie starszych, uniwersalnych kulturowo systemach wiedzy wrodzonej, które wykształcają się wcześnie w toku rozwoju osobniczego. Religioznawstwo kognitywne bada procesy i mechanizmy poznawcze zaangażowane w tworzenie, przyswajanie i przekazywanie idei religijnych, sięgając do wiedzy o ewolucji ludzkiego umysłu, wiedzy o neuronalnych podstawach doświadczenia religijnego, a także badań nad interakcją umysłu z otaczającym światem. Badania kognitywne budują rozumienie wyrażeń języka naturalnego (potocznego) na lingwistycznych teoriach gramatyki, sprawdzają psycholingwistyczne hipotezy o procesach przetwarzania danych za pomocą badań eksperymentalnych. Odwołując się do neuronaukowych badań eksperymentalnych i komputerowo-lingwistycznych technik programowania (opierających się na sztucznej inteligencji), tworzą modele symulacyjne (tzw. modelowanie kognitywne).

Filozofia jako funkcja nauki. Nauka a filozofia w ujęciu Joachima Metallmanna

Do tej książki mam stosunek bardzo osobisty. Nie tylko dlatego, że jej autor był moim serdecznym przyjacielem, lecz również dla niej samej. Zresztą te dwa powody zlewają się ze sobą. Wszak autor i jego dzieło nie bardzo różnią się od siebie. Do tego dochodzi jeszcze trzeci powód – bohater tej książki, Joachim Metallmann. Janusz Mączka, poprzez swoją pracę habilitacyjną i kwerendy w krakowskich archiwach, zaprzyjaźnił […]

Koncepcja nauki Philipa Kitchera – Anna Starościc

Przedmiotem prezentowanej pracy jest rekonstrukcja koncepcji nauki Philipa Stuarta Kitchera, znanego amerykańskiego filozofa, John Dewey Professor w Columbia University, przed laty prezesa American Philosophical Association. Użyteczność niniejszego studium wynika bodaj najbardziej ze stylu pisarstwa Kitchera, który uprawia ją programowo w sposób „nomadyczny”, nie tylko śledząc dynamikę współczesnej problematyki metanaukowej, ale też sprawnie podążając za jej rozwojem. Krytyczna recepcja zapewnia jego […]

Wprowadzenie do fizyki dla filozofów – Tomasz Bigaj

Książka zawiera poglądowe wprowadzenie do fizyki współczesnej, z podkreśleniem jej aspektów filozoficznych. Przedstawia rozwój najważniejszych pojęć i zagadnień fizycznych, od starożytnych teorii astronomicznych, przez mechanikę newtonowską, termodynamikę, teorię elektromagnetyzmu, do obu teorii względności i mechaniki kwantowej. Szczegółowo opisuje powiązane problemy filozoficzne, takie jak zagadnienie determinizmu i przewidywalności, spór o status czasu i przestrzeni, ontologiczny status pól fizycznych, testowanie i akceptacja teorii […]

Nauka a społeczeństwo. Paradygmat personalistyczny – Agnieszka Lekka-Kowalik

Pierwszorzędnym celem niniejszej książki jest przedstawienie propozycji takiego uprawiania nauki, który byłby adekwatny do natury nauki oraz ról pełnionych przez naukę w społeczeństwie i kulturze. Zamiar jest wobec tego normatywny, a realizując go, będę sięgać do ustaleń przedstawicieli lubelskiej szkoły filozoficznej (zob. Lekka-Kowalik i Gondek 2019; Krąpiec i Maryniarczyk 2010), zwłaszcza Stanisława Kamińskiego. Proponowany paradygmat uprawiania nauki ma ująć zarówno cechy […]

Umysły proste. José Luis Bermúdez i Donald Davidson o racjonalności istot niejęzykowych - Anna Dutkowska

Umysły proste. José Luis Bermúdez i Donald Davidson o racjonalności istot niejęzykowych – Anna Dutkowska

Monografia ukazuje problemu racjonalności istot nieposługujących się językiem w kontekście polemiki filozofów reprezentujących dwa przeciwstawne stanowiska dotyczące tego zagadnienia. Bermúdez rozróżnia racjonalność istot niejęzykowych, podczas gdy Davidson uważa ludzi za jedyne istoty, do których racjonalność można przypisać. Książka w punkcie wyjścia podejmuje problem wskaźników umysłu oraz umysłu w procesie ewolucji. Jej trzon stanowi analiza koncepcji filozoficznych José Luisa […]

Dyfuzja innowacji – Everett M. Rogers

  Dzieło Rogersa stara się odpowiedzieć na wiele pytań, które w globalnym świecie stawiane są nie tylko przez naukowców, ale też wszystkich z uwagą przyglądających się zmianom zachodzącym w rzeczywistości. Dlaczego jedne tendencje, nowinki, pomysły przyjmują się, inne – sprawiające wrażenie absolutnie odkrywczych, nowatorskich i przełomowych – blakną, są zapominane czy wręcz odrzucane? Co ma na to wpływ? Czy można wypracować algorytm takiego działania? Jakie etapy i jakie […]

Między Bogiem a prawdą. Metafizyczne przygody roztargnionego profesora – Marek Abramowicz

Intelektualna autobiografia wybitnego polskiego astrofizyka i pomost między fizyką a wiarą. „Między Bogiem a prawdą” to napisana z talentem literackim i rzadko spotykaną erudycją opowieść o drodze naukowej profesora Marka Abramowicza, autora przeszło 200 prac z ogólnej teorii względności, teorii akrecji, czarnych dziur, gwiazd neutronowych, promieniowania grawitacyjnego i ciemnej materii. Przede przede wszystkim traktuje jednak o nierozerwalnym dla niego splocie […]

Themes from Knowing Science – Alexander Bird

Na prośbę Pana Prof. dr hab. Tomasza Placka przesyłamy zaproszenie na wykład pt. Themes from Knowing Science, który wygłosi Prof. Alexander Bird.   —- Invitation It is our pleasure to announce Professor Alexander Bird’s talk in Kraków next Wednesday (June 5th). The title is “Themes from Knowing Science” and the abstract is below. The talk will take place at the […]

Jednostka i Kosmos w filozofii Odrodzenia | Ernst Cassirer

Nakładem Wydawnictwa IFiS PAN ukazała się książka Jednostka i Kosmos w filozofii Odrodzenia Ernsta Cassirer’a.   Historia filozofii […], choć nigdy nie może zarzucić prób dotarcia do tego, co ogólne, a nawet najogólniejsze, z drugiej strony musi pamiętać, że prawdziwą ogólność można stworzyć i zagwarantować tylko zagłębiając się w konkretny szczegół, w najdrobniejsze niuanse historii. Potrzebny jest ogólny, systematyczny punkt widzenia i ogólna, […]

Joanna K. Malinowska – Fizykalizm i ewolucjonizm w epistemologii znaturalizowanej

Nakładem Wydawnictwa Naukowego UAM ukazała się książka Joanny K. Malinowskiej Fizykalizm i ewolucjonizm w epistemologii znaturalizowanej (Poznań 2022). Książka jest oferowana w otwartym dostępie. Książka stanowi dogłębne studium epistemologii znaturalizowanej w jej dwóch odsłonach – fizykalistycznej i ewolucjonistycznej. Jest przy tym jedynym tak szczegółowym omówieniem epistemologii ewolucyjnej (zarówno jeśli chodzi o polską, jak i zagraniczną literaturę). Autorka stawia pytania o ontologiczne, […]

Gdzie naprawdę jest konflikt – Alvin Plantinga

Książka Alvina Plantingi Gdzie naprawdę jest konflikt. Nauka, religia i naturalizm kwestionuje naturalistyczny pogląd na świat i podejmuje wyzwanie rzucone religii przez nowy ateizm. W obronie racjonalności teizmu chrześcijańskiego Plantinga sięga do zdobyczy współczesnej fizyki kwantowej, kosmologii, biologii molekularnej oraz posługuje się narzędziami współczesnej logiki i matematyki. Autor argumentuje, że naturalizm jest stanowiskiem nie tylko błędnym, ale wewnętrznie sprzecznym, a jego uznawanie jest […]

Realizm. Epistemologiczne podstawy i metafizyczne konsekwencje

Najnowszy numer czasopisma „Roczniki Filozoficzne” wydawanego przez Wydział Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Jana Pawła II i Towarzystwo Naukowe KUL jest dostępny do przeczytania w wolnym dostępie. Roczniki Filozoficzne są jednym z najstarszych filozoficznych czasopism naukowych w Polsce, i jako jedyne filozoficzne czasopismo naukowe w Polsce ukazują się nieprzerwanie od 1948 roku. Obecnie Roczniki Filozoficzne są kwartalnikiem publikowanym zarówno w wersji elektronicznej, jak również w tradycyjnej wersji […]

Esej o naturze naszych uczuć i afektów – Francis Hutcheson

Nakładem Wydawnictwa Naukowego UMK ukazał się „Esej o naturze naszych uczuć i afektów wraz z przykładami działania zmysłu moralnego” (1728) Francisa Hutchesona (1694-1746) w przekładzie Justyny van den Abbeel i Adama Grzelińskiego. Esej o naturze naszych uczuć i afektów oraz Przykłady działania zmysłu moralnego to obok Badań dotyczących pochodzenia naszych idei piękna i cnoty najważniejsze dzieła Francisa Hutchesona (1694–1746), klasyka […]

(Nie)zapomniany Mikołaj Kopernik

Zrozumieć przestrzenny i społeczny kontekst życia Mikołaja Kopernika i jego przodków – taki cel postawił sobie prof. Krzysztof Mikulski z Wydziału Nauk Historycznych w publikacji pt. „Mikołaj Kopernik. Środowisko społeczne, pochodzenie i młodość”. Jej wznowienie z okazji Roku Mikołaja Kopernika oraz Światowego Kongresu Kopernikańskiego przygotowało Wydawnictwo Naukowe UMK. Jak w przypadku każdego innego człowieka, tak i w przypadku Mikołaja Kopernika, środowisko społeczne, w którym dorastał, […]

Różne oblicza matematyki. Matematyka z historycznego, ontogenetycznego i filozoficznego punktu widzenia

Matematyka jest jedna, ale ogromnie różnorodna. Ta główna teza książki przedstawiona jest na tle ogólnego rozwoju kultury. Prawie połowa tekstu dotyczy dziejów arytmetyki (z początkami algebry) i geometrii, od najdawniejszych czasów po koniec XIX wieku. Narracja historyczna jest zestawiana z ontogenezą, z kształtowaniem się struktur matematyki u pojedynczych ludzi (zaczynającym się w okresie niemowlęctwa). W tle stale ujawniają się kwestie filozoficzne, w tym […]

Kościół w dobie antropocenu

ANTROPOCEN – czas, w którym żyjemy. Epoka człowieka i cywilizacji oraz licznych dylematów i paradoksów. Czas plastiku i betonu, odpadów i marnotrawstwa. Epoka nierówności społecznych i licznych kryzysów – to pierwsze zdania nowej publikacji REFA. Pod względem formatu, objętości i stylu nawiązuje ona do poprzednich książek „Patron ekologów” (2019) i „Czyńcie Ziemię kochaną!” (2021). Każdy tekst zaczynamy prezentacją autora a są to ks. Andrzej Draguła, Agnieszka Gałuszka, […]