Na tak rozbrajająco proste w swym sformułowaniu pytanie miał odpowiedzieć laureat Nagrody Nobla z fizyki (wraz z Paulem Dirakiem) za rok 1933, za „odkrycie nowych, płodnych aspektów teorii atomów i ich zastosowanie”,  Erwin Schrödinger (1887-1961).

Czym jest życie?

Odpowiedź na to pytanie miała być udzielona w serii trzech wykładów wygłoszonych w Trinity College, w Dublinie. Inaugurujący wykład miał się odbyć w piątek 5 lutego 1943 roku. Dwa następne wykłady miały odbyć się w kolejne piątki (12-tego i 19-tego lutego). Mamy zatem 75 rocznicę tych wykładów i warto przypomnieć co się wówczas wydarzyło i jakie miało konsekwencje.

Cel ten będzie  jednak łatwiej osiągnięty jeżeli cofniemy się jeszcze bardziej, do roku 1925. W liście do Einsteina datowanym na 16  listopada 1925 roku Schrödinger pisał:

W ciągu ostatnich dni skoncentrowałem się na genialnej teorii Louisa de Broglie’a. Jest niezwykle ekscytująca, choć wciąż widzę w niej bardzo poważne trudności.

Kilka tygodni później sformułował równanie, które jest znane jako  równanie Schrödingera:

gdzie i jest pierwiastkiem z -1, kreśloną stałą Plancka, x zmienną przestrzenną, t czasem, a  funkcją falową cząstki, w pełni opisującą jej kwantowo-mechaniczne zachowanie. Nowe (falowe) sformułowanie mechaniki kwantowej podał w serii sześciu artykułów, które zostały opublikowane w 1926 r. w  „Annalen der Physik”. To właśnie za opublikowane wówczas artykuły został uhonorowany Nagrodą Nobla z fizyki.

Jesienią 1939 roku objął posadę profesora w nowo utworzonym  Instytucie Studiów Zaawansowanych w Dublinie, w Irlandii. Podczas pobytu w Dublinie prowadził badania mające na celu sformułowanie zunifikowanej teorii pola – podejmując to samo co Albert Einstein wyzwanie – ale  także zgłębiał  filozofię i naukę grecką oraz… naturę życia z punktu widzenia procesów fizycznych.

Wykłady Schrödinger cieszyły się tak wielkim zainteresowaniem, że już w następnym (1944) roku na ich podstawie powstała książka (What is life? ), która została wydana przez Cambridge University Press. W roku 1967 praca została wydana ponownie – wraz z drugą rozprawą Schrödingera – jako: What is life? The Physical Aspect of the Living Cell with Mind and Mater, a do wydania z roku 1992 dołączono Autobiographical Sketches oraz Przedmowę, którą w sierpniu 1991 roku napisał Roger Penrose.

W roku 1998 nakładem wydawnictwa Prószyński i S-ka,  w przekładzie Stefana Amsterdamskiego, książka ta ukazała się w języku polskim.

Treść książki  Schrödinger jest następująca:

• Czym jest życie? Fizyczne aspekty żywej komórki
  • Przedmowa
  • Wstęp
  • Ujęcie zagadnienia na gruncie fizyki klasycznej
  • Mechanizm dziedziczenia
  • Mutacje
  • Świadectwa mechaniki kwantowej
  • Omówienie i sprawdzenie modelu Delbrücka
  • Porządek, bezład i entropia
  • Czy podstawą życia są prawa fizyki?
  • Epilog: O determinizmie i wolnej woli
• Umysł i materia
  • Fizyczne podstawy świadomości
  • Przyszłość poznania
  • Zasada obiektywizacji
  • Paradoks arytmetyczny: jedyność umysłu
  • Nauka a religia
  • Tajemnica jakości doznań zmysłowych
• Szkice autobiograficzne

Książka zawiera zbyt wiele wątków, aby ją omówić. Według Rogera Penrose’a ,,[…] książeczka «Czym jest życie» … powinna zostać zaliczona do najbardziej znaczących prac naukowych napisanych w naszym stuleciu”.  Wystarczy zauważyć, że zainspirowała ona uczonych, którzy dokonali przełomowych odkryć w dziedzinie biologii (np. John B.S. Haldane, . Przyznawali oni, że nie zawsze zgadzali się z autorem, ale oryginalność jego myśli wywarła na nich ogromny wpływ. Wszyscy laureaci Nagrody Nobla z fizjologii i medycyny (Francis Crick,  James  Watson i Maurice  Wilkins ) za 1962 rok przyznanej za ,,za odkrycie dotyczące struktury molekularnej kwasów nukleinowych i jej znaczenia w przekazywaniu informacji w substancjach ożywionych” przyznawali się do inspiracji płynących z książki Schrödingera.

,,W sidła genetyki dałem się złapać podczas trzeciego roku studiów na Uniwersytecie of Chicago. […] Tej przemiany w mej duszy nie zainspirował charyzmatyczny nauczyciel, lecz książka What is Life?, która ukazała się w  roku 1944. Jej autorem był urodzony w Austrii ojciec mechaniki kwantowej – Erwin Schrödinger. […]

Wielu spośród późniejszych głównych aktorów pierwszej odsłony wielkiej sztuki zwanej biologią molekularną, włączając Francisa Cricka (który sam był wcześniej fizykiem), czytało What is Life? i przyznawało, że lektura ta wywarła na nich ogromne wrażenie ”.

James D. Watson, A. Berry, DNA. Tajemnica życia, Warszawa: CiS 2005, s. 49.

,,Wilkins był fizykiem i w czasie wojny uczestniczył w programie Manhattan. […] On również przeczytał książkę Schrödingera, a teraz zajmował się DNA, stosując właśnie techniki analizy dyfrakcji promieniowania rentgenowskiego”.

James D. Watson, A. Berry, DNA. Tajemnica życia, Warszawa: CiS 2005, s. 56.

,,Kiedy na początku października trafiłem do MRC, miałem dwadzieścia trzy lata. Okazało się, że pracownię biochemiczną dzielę z trzydziestopięcioletnim eksfizykiem, Francisem Crickiem, który w czasie woj­ny pracował dla brytyjskiej marynarki wojennej nad minami magnetycznymi. Po zakończeniu wojny Crick miał zamiar nadal prowadzić badania dla wojska, jed­nak pod wpływem lektury What Is Life? zajął się biologią. Teraz poszukiwał trój­wymiarowej struktury białek — był to temat jego doktoratu”.

James D. Watson, A. Berry, DNA. Tajemnica życia, Warszawa: CiS 2005, s. 59.

Z licznych filozoficznych wypowiedzi  Schrödingera można wybrać te, które dotyczą  umysłu i świata. Według  Schrödingera zarówno umysł jak i świat  ,,[…] składają się z tych samych elementów. […] Dany jest mi tylko jeden świat, a nie dwa – ten rzeczywisty i ten postrzegany. Podmiot i przedmiot są tym samym. Nie można powiedzieć, że w wyniku osiągnięć najnowszej fizyki granica między nimi została zniesiona, granica bowiem nigdy nie istniała”.

Jeżeli dodamy do tego jego krucjatę przeciwko teleologii to wyłania się nam obraz bardziej filozofa niż fizyka  z pewnością zaś filozofującego przyrodnika.

Utożsamienie podmiotu i przedmiotu najlepiej teraz widać w sztucznych systemach poznawczych. Tam materia poznaje materię. Czy umysł człowieka lepiej odzwierciedla świat? Pewnie tak skoro dostrzega to, co świat transcenduje.

Chciałbym podziękować prof. Jackowi Rodzeniowi, który zauważył zbliżającą się rocznicę wykładów Schrödingera.