Filozofia – nauka – religia. Studia i szkice z dziejów kultury intelektualnej

Filozofia – nauka – religia. Studia i szkice z dziejów kultury intelektualnej

Nakładem Wydawnictwa Marek Derewiecki ukazała się interesująca książka ks. Stanisława Janeczka pt. Filozofia – nauka – religia. Studia i szkice z dziejów kultury intelektualnej. Tom prezentuje bogactwo i skomplikowanie przemian w zakresie nowożytnej i współczesnej kultury intelektualnej, w szczególności tych, które ujawniły się na gruncie filozofii wobec powstania „naukowego” przyrodoznawstwa, jak również ich uwarunkowania i implikacje światopoglądowe…

S. Janeczek, Filozofia – nauka – religia. Studia i szkice z dziejów kultury intelektualnej, red. naukowy A. Starościc, Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki 2018, ss. 421. (ISBN 978-83-65031-09-9)

[tabs]
[tab title=”O książce”]

O książce

Tom prezentuje bogactwo i skomplikowanie przemian w zakresie nowożytnej i współczesnej kultury intelektualnej, w szczególności tych, które ujawniły się na gruncie filozofii wobec powstania „naukowego” przyrodoznawstwa, jak również ich uwarunkowania i implikacje światopoglądowe. Sylwetki intelektualne czołowych myślicieli nowożytnych, takich jak Francis Bacon, René Descartes, Blaise Pascal, John Locke, Étienne Condillac czy Jean le Rond d’Alembert, odsłaniają  meandry „długiego trwania” jako najsilniej akcentowanej w tym tomie tezy interpretacyjnej, tłumaczącej specyfikę ówczesnych zjawisk kulturowych i społecznych. W tak pojętą europejską historię kultury intelektualnej wpisują się omawiane w tomie dokonania myślicieli polskich, począwszy od Hugona Kołłątaja i Stanisława Staszica, przez Augusta Cieszkowskiego do filozofów kształtujących kulturę filozoficzną właściwą dziejom obchodzącego swe stulecie KUL-u, mianowicie jego założyciela Idziego B. Radziszewskiego oraz twórców Lubelskiej Szkoły Filozofii Klasycznej – Stefana Swieżawskiego, Mieczysława A. Krąpca i Karola Wojtyły/Jana Pawła II. Należy mieć nadzieję, że lektura tworzących tom studiów ułatwi rozumienie zarówno niebanalnego dziedzictwa przeszłości, jak też współczesnych realiów kulturowo-społecznych, które są dla nas egzystencjalną szansą i nieustannym wyzwaniem.

[/tab]
[tab title=”Spis treści”]

Spis treści

Przedmowa

Zamiast wstępu. Między filozoficzną historią filozofii a historią kultury

1. Historia intelektualna warszawskiej szkoły historyków idei
2. Historia intelektualna a historia kultury filozoficznej

CZĘŚĆ I. Oryginalność a standardy w kulturze Europejskiej

1. Nowożytny arystotelizm chrześcijański
   1. U konstytuowanie się nowożytnego arystotelizmu w XV w.
   2. Nowożytny arystotelizm chrześcijański doby reformacji i kontrreformacji
2. Racjonalizm a empiryzm w historii nowożytnej teorii nauki – Francis Bacon i René Descartes
   1. Francis Bacon
   2. René Descartes
3. Integralność poznania ludzkiego w ujęciu Błażeja Pascala
   1. Kontekst interpretacyjny
   2. Epistemologia Pascala
   3. Epilog oświeceniowy
4. Racjonalizm kultury intelektualnej Johna Locke’a
   1. Między empiryzmem a racjonalizmem
   2. Racjonalistyczne uprawomocnienie różnych rodzajów poznania
5. Przejawy refleksji metafizycznej w filozofii Étienne’a Bennota de Condillaca
   1. Psychologia poznania jako swoista „metafizyka”
   2. Elementy tradycyjnej metafizyki
6. Kartezjanizm teorii nauki Étienne’a Condillaca
   1. Integralność wymiarów oczywistości poznania
   2. Metodologiczny eklektyzm
7. Koncepcja nauki Jeana le Rond d’Alemberta
   1. Między empiryzmem, racjonalizmem i intuicjonizmem
   2. Integralność klasyfikacji nauk
8. Rola oświecenia chrześcijańskiego w kulturze wieku XVIII
   1. O świecenie chrześcijańskie wobec racjonalizmu
   2. Oświecenie chrześcijańskie w Europie
   3. Oświecenie chrześcijańskie w Rzeczpospolitej

Część II . Oblicza polskiej kultury

9. Od filozofii Boga do filozofii religii w dobie oświecenia
   1. Filozofia Boga początków oświecenia
   2. Filozofia religii schyłku oświecenia
10. Sylwetka intelektualna Stanisława Staszica
    1. Biografia i spuścizna pisarska
    2. Poglądy
11. „Ojcze nasz” Augusta Cieszkowskiego – ideologia, filozofia religijna, katolicka nauka społeczna?
    1. Interpretacje dokonania Cieszkowskiego
    2. Uwagi krytyczne
12. Idzi B. Radziszewski – filozof i założyciel KUL
    1. Biografia
    2. Piśmiennictwo filozoficzne
13. Metodologia historii filozofii w ujęciu Stefana Swieżawskiego
    1. Kontekst historycznoorganizacyjny
    2. Koncepcja historiografii filozofii
14. Mieczysław A. Krąpiec – twórca Lubelskiej Szkoły Filozofii Klasycznej
    1. Lubelska Szkoła Filozoficzna
    2. Filozofia M.A. Krąpca

Zamiast zakończenia. Rozważania Jana Pawła II nad znaczeniem filozofii nowożytnej dla współczesnej kultury

1. Uwagi wstępne
2. Charakterystyka kultury oświecenia
3. O cena wartości oświeceniowych kategorii etycznych
4. Konsekwencje społeczno-kulturowe dokonań oświecenia

Indeks osób

[/tab]
[tab title=”Przedmowa”]

Przedmowa

Joachim Lelewel, może największy polski historyk, tłumacząc swą atencję do refleksji nad metodologią historiografii, przywoływał szczególną zachętę Tomasza Hussarzewskiego, który w roku 1805 – już po pierwszym roku jego studiów – odszedł z profesury Uniwersytetu Wileńskiego. Pisano na początku wieku XX: „Ośmielony przez niego – według wyznawanej zasady francuskiej (»Przygody« str. 3): »Chcesz się czego nauczyć? napisz dzieło« – aby się nauczyć porządku w pracy historycznej, napisał metodykę, która pilniej, w dojrzalszy schemat rozumowy ujęta, wytworzyła »Historykę«, poświęconą »Cieniom Tomasza Hussarzewskiego«” ^[1] Pisał o tym sam Lelewel: „Nie znał on [Hussarzewski – SJ] niemieckich studjów, napo­mknąwszy tedy o kilku do tego francuskich dziełach, wręcz dołożył: na nic ci nieprzydadzą się, ale je poznaj i sam sobie szukaj i obmyśl” ^[2] Idąc tą drogą Lelewel, nowatorsko na gruncie polskim, z jednej strony akcentował wagę obiektywizmu i krytycyzmu w doborze źródeł, poszerzając przy tym tradycyjną historię polityczną o całe bogactwo zjawisk kulturowo-spo- łecznych, a z drugiej dbał o zrozumienie przyczyn analizowanych zjawisk, ukazując polskie realia na tle dynamicznie pojętego kontekstu ogólnoeuro­pejskiego i nie lękając się formułowania interpretacji nawet o charakterze historiozoficznym ^[3].

Na tak nieskromnie pojętą samodzielność metodologiczną – toutes proportions gardees – odważyłem się, gdy przed laty poszerzałem zakres swych poszukiwań badawczych nad nowożytną kulturą filozoficzną, zapo­czątkowanych studiami nad drukami szkolnymi używanymi w zreformo­wanym w połowie XVIII w. szkolnictwie wyznaniowym Rzeczpospolitej

Obojga Narodów ^[4], poprzedzającym reformy Komisji Edukacji Narodowej. Okazało się, że jednym z elementów właściwego systemowi edukacyjnemu KEN studium filozofii jest specyficznie pojęta logika, traktowana nie tylko jako narzędzie nauki, ale także jako synonim suwerenności intelektualnej, niezbędny w każdym wymiarze ludzkiej aktywności ^[5]. Opracowanie tej problematyki wymagało zrozumienia niemal całokształtu procesów, któ­re dokonały się w kulturze filozoficznej wczesnej nowożytności. Zakres tematyczny i metodologiczny tego milieu okazał się ogromnie bogaty i złożony, obejmował bowiem nie tylko przedstawiane zwykle w podręcz­nikach historii filozofii osiągnięcia tej miary filozofów co Rene Descartes czy John Locke, ale i szeregu minores, których zakres oddziaływania w ówczesnym ruchu filozoficznym był niejednokrotnie o wiele bardziej znaczący niż myślicieli uznawanych dzisiaj za typowych dla filozofii tego okresu. Wymagało to badań, które określa się dzisiaj jako historia recepcji (Rezeptionsgeschichte), skupiająca się nie tylko na analizie treści badanych dzieł, ale i na kontekście ich powstania i funkcjonowania, a więc tego, co się określa jako historia oddziaływania tekstu (Wirkungsgeschichte, Effective History). Zwraca ona uwagę, że nieraz istotny wpływ na sformu­łowanie określonych tez filozoficznych czy historycznofilozoficznych miał szeroki kontekst instytucjonalny, światopoglądowy, a nawet polityczny.

Tak złożony zespół zagadnień wymagał zastosowania odpowiadającej im metody czy raczej zespołu metod, którymi posłużyłem się w obszer­nej i wielowątkowej monografii podejmującej „historycznofilozoficzne uwarunkowania nowożytnej koncepcji logiki” ^[6]. Tłumaczyła ona złożoną genezę tej koncepcji, która logikę jako dyscyplinę specyficznie formalną przekształciła w dużej mierze w epistemologię, której elementem była metodologia nauk. W najszerzej pojętej kulturze naukowej nowożytności ujawnił się bowiem znaczący przewrót przez ukonstytuowanie się science, pod której wpływem pozostaje w dużej mierze dzisiejsza kultura nauko­wa, naznaczona scjentyzmem, który coraz mocniej przekształcał się także w naturalizm, związany ze zmianami na płaszczyźnie światopoglądowej ^[7] Z czasem to złożone podejście historyczne nazywałem historią kultury in­telektualnej (intellectual history), której istotnym elementem jest historia kultury filozoficznej, ale także historia nauki czy historia światopoglądu, o czym traktuję m.in. w rozdziale inicjującym obecny tom, odwołując się tyleż do metodologicznych postulatów, co i mistrzowskiej praktyki badaw­czej Stefana Swieżawskiego, do którego myśli i dokonań powracam wprost w części drugiej niniejszego wyboru tekstów.

Wskazana wielowątkowość Logiki czy epistemologii?, poświęconej uwarunkowaniom nowożytnej koncepcji logiki, tłumaczy podjęcie w niej szerszej refleksji nad sposobami postrzegania i uprawiania w kulturze nowożytnej nie tylko filozofii, ale także nauki. Uwidoczniło się w niej złożone i stopniowe przejście od dominacji kultury filozoficznej, będącej wyrazem dziejów nauki tożsamej z filozofią, do zyskującej coraz więcej na znaczeniu nowożytnej science, jako przyrodoznawstwa, programowo kontestującego klasycznie pojętą filozofię. Tej buńczucznej, nierzadko, opozycyjności towarzyszyła wszakże nierozdzielnie faktyczna zależność wobec filozofii tak tradycyjnej, jak i zrodzonej w nowożytności, tym razem programowo kompatybilnej wobec science, jako deklaratywnie afilozoficz- nego przyrodoznawstwa. Z czasem dzieliło ono jednak ambicje klasycznej filozofii w fundowaniu maksymalistycznie pojętej wizji rzeczywistości oraz odgrywało coraz większą rolę w kształtowaniu nowej wizji filozofii, upra­wianej tym razem w kontekście nowej nauki. Podjęte w sygnalizowanej monografii wątki, opracowane w serii artykułów, znalazły się w pierwszej części obecnego tomu, oddając złożoność i skomplikowanie tego ważne­go transitus w dziejach europejskiej nauki, dokonującego się na kanwie dziejów nowożytnej kultury – filozoficznej, naukowej i światopoglądu. Nic więc dziwnego, że pierwsza część rozpoczyna się od przedstawienia kultu­ry filozoficznej, a faktycznie i naukowej w sensie węższym, właściwej dla nowożytnego arystotelizmu chrześcijańskiego, zwanego często drugą scho­lastyką, typowego dla ruchu filozoficznego od XVI do XVIII w. włącznie, bo upowszechnianego w akademickiej i szkolnej praktyce dydaktycznej, wyznaczającej, w sposób nieporównanie bardziej wpływowy niż obecnie, standardy ówczesnej mentalności ludzi wykształconych. Kultura ta stanowi istotny punkt odniesienia analiz podejmowanych w kolejnych rozdziałach, ukazujących złożoność dokonań myślicieli tak oryginalnych i uznanych za wiodących dla filozofii nowożytnej, jak Francis Bacon, Rene Descartes, Blaise Pascal, John Locke, Etienne Condillac czy Jean le Rond d’Alembert, uczony i filozof, sekretarz Wielkiej Encyklopedii Francuskiej, tyleż doku­mentującej, co i projektującej właściwą wizję kultury intelektualnej. Część pierwszą wieńczy rozdział poświęcony światopoglądowemu kontekstowi tych przemian, akcentujący właściwą wszystkim rozdziałom obu części perspektywę interpretacyjną, określaną we współczesnej metodologii historii jako długie trwanie (longue duree). Odgrywa ono istotną rolę, mimo niewątpliwego i coraz bardziej wpływowego ducha nowatorstwa, uwidaczniającego się we wszystkich wymiarach nowożytnej kultury, aż po płaszczyznę światopoglądową, religijną. Być może rozważania te, na wzór nowszych europejskich ujęć historii filozofii, pomogą pełniej ukazać dzieje filozofii, nie bez pewnych uproszczeń kategorializacyjnych przedstawiane zwykle w polskich podręcznikach; być może pomogą też lepiej zrozumieć złożone korzenie współczesnych standardów kultury i życia społecznego, zwłaszcza że nierzadko historycy, publicyści i politycy tak chętnie widzą je w stereotypowo pojętej filozofii oświecenia, jako epoce narastającego naturalizmu, sekularyzmu i liberalizmu.

Część druga poświęcona jest dziejom polskiej kultury intelektualnej, w której także inspirujące miejsce zajmowała filozofia, wpływając na kształt nie tylko kultury naukowej, ale również religijnej, w różnej formie służąc racjonalizacji światopoglądu ^[8]. Ta część przedstawia specyfikę wybranych elementów polskiej kultury filozoficznej na tle dziejów europejskiej kultury intelektualnej, począwszy od ważnych dla oświecenia dokonań Hugona Kołłątaja i Stanisława Staszica oraz reprezentatywnego dla romantyzmu pisarstwa Augusta Cieszkowskiego. Stuletnie dzieje filozofii na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim ma oddać natomiast, w jakiejś mierze, charak­terystyka dokonań zarówno Idziego Benedykta Radziszewskiego, cha­ryzmatycznego założyciela tej uczelni, jak też bodaj najwybitniejszych filozofów tego środowiska, a więc Stefana Swieżawskiego, Mieczysława Alberta Krąpca, i aspektywnie Karola Wojtyły/Jana Pawła II, gdy reflektuje znaczenie filozofii nowożytnej dla kultury współczesnej. Ten ostatni wą­tek, zamieszczony jako zakończenie, jest swoistą klamrą spinającą historię filozofii powszechnej i polskiej, nowożytność ze współczesnością, a filo­zofię z niepowtarzalną ludzką egzystencją i z niezbędną jej niszą, jaką jest kultura i życie społeczne, zwłaszcza gdy dopatrujemy się szczególnej roli filozofii w odkrywaniu sensu ludzkiego życia.

Niniejszy tom składa się z przedruków, dobranych tak, by stanowiły zwartą całostkę. Ograniczenie się do prostych przedruków jest – mam nadzieję – usprawiedliwione faktem, że zostały one opublikowane w cią­gu ostatniego dziesięciolecia, a więc w okresie nieodległym, zwłaszcza w przypadku dokonań historiograficznych, stosunkowo trwałych. Wynikają stąd pewne powtórzenia, które jednak umożliwiają lekturę poszczególnych, niekiedy obszernych, rozdziałów, dając jednocześnie możliwość zoriento­wania się w zasadniczym przesłaniu przedstawianego tomu, bez uciążliwe­go studium innych jego partii. Z tego też względu w przedrukach tych nie dokonywano aktualizacji czy uzupełnień, nawet gdy traktowane tu wątki były podejmowane przez autora w nowszych publikacjach. Usunięto oczy­wiste błędy, wprowadzono drobne poprawki językowe oraz ujednolicono strukturę poszczególnych rozdziałów i zapisy w dokumentacji zawartej w przypisach tych przedruków. Uzupełnieniem całości jest indeks nazwisk.

Niniejszy zbiór nie ukazałby się, gdyby nie wytrwała zachęta i pomoc Pani Magister Anny Starościc w jego redakcji, tak w wymiarze koncepcyj­nym, jak i porządkowania rozproszonych druków, tym bardziej że wielko­dusznie zatroszczyła się o środki na publikację niniejszego tomu. Z serca za to dziękuję, bo w ten sposób udało się pozbierać artykuły jak do biblijnego kosza pełnego ułomków pozostałych z rozmnożenia chlebów.

Doceniając kulturotwórcze znaczenie tradycji uzgodniliśmy, że ni­niejszy zbiór ofiarujemy naszym Nauczycielom, czasem – jak mawiał wielki Lelewel – tylko już ich „cieniom”. Nie możemy też nie przywołać – wyrosłej co prawda w ramach kultury pogańskiej, ale przecież głęboko wyrażającej ducha starotestamentalnych przykazań – zachęty: „Należy od­wdzięczać się za to, że zostało się wprowadzonym w filozofię; bo wartość tego nie daje się mierzyć pieniądzem i nie ma takich objawów czci, które by były zdolne zrównoważyć ten dar, lecz może wystarczą te, które są moż­liwe – podobnie jak się rzecz ma w odniesieniu do bogów i rodziców” ^[9] Tom ten poświęcamy nie tylko naszym Nauczycielom filozofii, ale także teologii i historii z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, który w roku niniejszej edycji obchodzi swe 100-lecie. Dziękujemy naszym Mistrzom za mądrość i prawość. Ufamy, że tak jak nasza AlmaMater dochowała wierności swej dewizie w służbie Deo et Patriae w dobie komunistycznego autorytaryzmu, tak też zachowa intelektualną suwerenność na współczes­nym rynku idei.

Dziękujemy najserdeczniej Wydawnictwu Marek Derewiecki, które życzliwie zgodziło się na publikację niniejszego tomu i starannie przy­gotowało go do druku, a także Redaktorom i Wydawnictwom czasopism i wydawnictw zbiorowych za wielkoduszną zgodę na przedruk artykułów do niniejszej całostki. W końcu równie serdecznie dziękujemy Paniom Profesor Honoracie Jakuszko (UMCS) i Ewie Starzyńskiej-Kościuszko (UWM), Recenzentkom niniejszej pracy, za życzliwą opinię wydawniczą. Niemniej jednak sam z pokorą biorę odpowiedzialność za wszelkie słabości oddawanego w Państwa ręce tomu.

Lublin, dn. 3.09.2017 r.

ks. Stanisław Janeczek

^[1] WiekXIX. Sto lat myśli polskiej. Życiorysy, streszczenia, wyjątki, t. 4, red. B. Chle­bowski i in., Warszawa 1908, s. 4.

^[2] J. Lelewel, Przygody w poszukiwaniach i badaniu rzeczy narodowych polskich, Po­znań 1858, s. 9.

^[3] Syntetycznie zob. np. S. Janeczek, Lelewel Joachim, w: Powszechna encyklopedia filozofii, t. 6, red. A. Maryniarczyk i in., Lublin 2005, s. 303-307.

^[4] Zob. S. Janeczek, Oświecenie chrześcijańskie. Z dziejów polskiej kultury filozoficznej, Lublin 1994.

^[5] Zob. tenże, Komisja Edukacji Narodowej. Studia i szkice z dziejów polskiej kultury intelektualnej, red. A. Starościc, Lublin 2018.

^[6] S. Janeczek, Logika czy epistemologia? Historycznofilozoficzne uwarunkowania nowożytnej koncepcji logiki, Lublin 2003. Por. tenże, Edukacja oświeceniowa a szkoła tradycyjna. Z dziejów kultury intelektualnej i filozoficznej, Lublin 2008.

^[7]    Zob. np. symptomatyczną zbitkę tematyczną paragrafu: „Scjentyzm, ahistoryzm, naturalizm” w tomie Tadeusza Szubki Filozofia analityczna. Koncepcje, metody, ogra­niczenia, Wrocław 2009.

^[8] Zob. np. Światopoglądowe odniesienia filozofii polskiej, red. S. Janeczek, R. Charzyń- ski, M. Maciołek, Lublin 2011; Filozofia a religia w dziejach filozofii polskiej. Inspiracje – krytyka, red. S. Janeczek, A. Starościc, Lublin 2014.

^[9]    Etyka Nikomachejska, IX, 1; 1164 b 3-5, przeł. D. Gromska, Warszawa 1956, s. 323. Por. tamże, s. XXVI.

[/tab]
[/tabs]