Za sprawą K.R. Poppera metoda krytyczna stała się w XX wieku synonimem nie tylko metody naukowej, lecz w ogóle racjonalnego dyskursu.

Idea metody krytycznej jest jednak ideą kontrowersyjną. Dla kontynuatorów myśli Hume’a jest ona nadal synonimem sceptycyzmu poznawczego. Dlatego deklaracja Poppera z lat 50. ubiegłego stulecia, iż od zawsze uważał siebie za realistę, wywołała konsternację nawet wśród jego najbardziej zagorzałych zwolenników. Czyż można być zwolennikiem krytycyzmu i zarazem realistą?

Istnieje wszakże inna tradycja krytycyzmu mająca swe korzenie w myśli Sokratesa i Kanta. Jest ona drogą pośrednią pomiędzy niekrytycznym dogmatyzmem a hiperkrytycznym sceptycyzmem. Łączy ze sobą dwa przeciwne elementy: negatywną krytykę zasad z pozytywnym ich potwierdzeniem.

Metoda krytyczna Poppera wyrasta z tradycji filozofii krytycznej Kanta. Nie jest jednak jej prostą kontynuacją, lecz rezultatem złożonego procesu. Był to proces krytycznej modyfikacji podstawowych pojęć i założeń filozofii Kanta, rozpoczęty przez J.F. Friesa i kontynuowany w jego szkole.

Autor podejmuje się w obecnej pracy analizy tego złożonego procesu w celu pokazania zarówno intelektualnych związków Poppera z tą tradycją, jak i jego nowatorstwa.

ZBIGNIEW LIANA

Filozoficzne korzenie metody krytycznej K.R. Poppera

Metoda krytyczna we wczesnym ujęciu K.R. Poppera wobec metafilozoficznej tradycji neokantowskiej szkoły J.F. Friesa

• Wydawnictwo: Copernicus Center Press, Kraków 2021
• ILOŚĆ STRON 168
• ISBN 9788378866077
• EBOOK ISBN 9788378866121

[tabs]
[tab title=”Spis treści”]

Spis treści

Wstęp  |   7

Rozdział I. Wprowadzenie  |   11

• Spór o Poppera |   11
• Legenda neopozytywizmu Poppera i jej źródła. Grundprobleme  |   15
• Grundprobleme i Logik der Forschung. Historia publikacji  |   19
• Krytycyzm czy sceptycyzm? Sokrates i Kant |   21
• Kant czy neokantyzm? Historiografia versus autobiografia Poppera  |   28
• Punkt wyjścia, cel i metoda |   33

Rozdział II. Metoda krytyczna Kanta w ujęciu J.F. Friesa  |   41

• Friesa interpretacja metody krytycznej Kanta |   43
• Metoda krytyczna w filozoficznej krytyce rozumu |   49
• Metoda krytyczna w metafilozofii |   55
  • Oryginalny trylemat Friesa i zarzut psychologizmu |   57
  • Metoda krytyczna Kanta jako |   62
  • Metafilozoficzna strategia Friesa |   66
  • Kwestia potwierdzenia pozytywnego w metafilozofii |   72

Rozdział III. Leonard Nelson: kontynuacja koncepcji Friesa w nowym kontekście historycznym |  75

• Metoda krytyczna: element regresywny i progresywny w filozofii i metafilozofii  |  78
  • Pozytywne potwierdzenie własnego stanowiska |  85
• Metoda historyczna w metafilozofii i idea |   87
  • Metafilozoficzne Problemstellung Nelsona i jego rozwiązanie |  91

Rozdział IV. Metoda krytyczna K.R. Poppera w Die beiden Grundprobleme der Erkenntnistheorie |   99

• Filozoficzne i metafilozoficzne Problemstellung Poppera |   100
  • Trylemat Friesa i antypsychologizm Poppera |   105
• Procedura regresywna |   108
• Kwestia krytyki i jej metod |   114
  • Metoda krytyki transcendentalnej |   114
  • Metoda krytyki logicznej |   117
• Krytyka zewnętrzna i pozytywne potwierdzenie |   120
  • Potwierdzenie dialektyczne |   120
  • Dwa rodzaje potwierdzenia transcendentalnego |   122
• Odejście od tradycyjnego ideału metody krytycznej jako naukowej metody filozofii  |   124
• Realizm metodyczny |   126

• Zakończenie  |   139
• Bibliografia  |   145
• Indeks nazwisk  |   165
• Abstract  |   167

[/tab]
[tab title=”Wstęp”]

Wstęp

Postawa krytyczna przeciwstawia się łatwowierności w przyjmowaniu poglądów. W świecie dyskursu publicznego funkcjonują niezliczone wypowiedzi. Mają one różnych autorów, w tym nas samych. Każdy z nas musi zmierzyć się z problemem rozeznania, które z nich uznać, które odrzucić, które pominąć. Każdy też musi zdecydować, na jakiej podstawie to uczynić. Można podążać za autorytetem, indywidualnym lub społecznym, można też podjąć się próby oceny wiarygodności wypowiedzi.

Podobna sytuacja zachodzi w nauce i w filozofii. Można, tak jak filozofia średniowieczna, budować naukę w oparciu o auctoritas autorów uznawanych za ponadprzeciętnych i obdarzonych wyjątkowym darem intelektualnym lub, jak znaczna część filozofii klasycznej i nowożytnej, morę geometrico w oparciu o „auctoritas”intelektualnych oczywistości, dogmatów i aksjomatów. Można jednak podjąć wysiłek sprawdzenia wiarygodności tak rozumianych autorytetów. Postawa krytyczna kieruje się zasadą, że kredyt zaufania, jaki dajemy naszym naturalnym władzom poznawczym, w tym samemu rozumowi, nie powinien być bezwarunkowy, lecz musi podlegać metodycznej ocenie. Rozum bywa omylny, a skoro tak, to należy poszukiwać dróg minimalizowania jego niedoskonałości, zwłaszcza w odniesieniu do tak zwanych pierwszych zasad i pryncypiów.

Postawa krytyczna nie stanowi jednak pierwszego wyboru ani w życiu jednostki, ani w życiu społeczeństw, ani w filozofii. Biologia stosunkowo nieźle wyposaża nas w mechanizmy dogmatycznego „zaufania” i podążania za oczywistościami, znacznie gorzej w mechanizmy krytycyzmu. W świecie zwierząt nie można przeżyć, nie ufając swoim instynktom i naturalnym skłonnościom. Co więcej, wraz z wiekiem funkcja naturalnych skłonności zostaje przejęta i wzmocniona przez społeczeństwo z jego niepisanymi paradygmatami i wzorcami zachowań. Uczenie się na błędach, jakkolwiek także posiada swoje podstawy biologiczne, to jednak w życiu jednostki i społeczeństwa pojawia się znacznie później i ze znacznie większym wysiłkiem intelektualnym. Niemal wszyscy ludzie poprawnie i skutecznie stosują w swych zachowaniach modus ponens’, ale już modus tollens stanowi spore wyzwanie dla większości populacji^[1][2]. Podążanie za paradygmatem jest prostsze i bardziej energooszczędne niż jego podważanie lub zmiana. Co więcej, postawa krytyczna wymaga często odwagi, gdyż kwestionując zastany porządek lub stan rzeczy prowadzi do ostrej reakcji jego obrońców. To zapewne niektóre z racji, dla których postawa krytyczna potrzebowała wielu stuleci, by dopiero w czasach współczesnych stać się synonimem naukowości i przeniknąć do życia społeczno-politycznego.

Filozofia krytycznego racjonalizmu Karla Poppera stała się w XX wieku synonimem krytycyzmu filozoficznego, podobnie jak wcześniej filozofia Kanta czy Sokratesa. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu indukcjonizm dominował w świadomości metodologicznej naukowców. Nie bez istotnego udziału Poppera sytuacja ta uległa zmianie. Metoda prób i błędów, metoda wysuwania śmiałych hipotez i ich konsekwentnego obalania i refutacji stały się nowym paradygmatem metodologicznym dla wielu współczesnych naukowców. Podobnie idea krytycznego dyskursu rządzącego społeczeństwem otwartym zyskała wielu zwolenników.

W filozofii metoda krytyczna nigdy jednak nie zyskała powszechnej akceptacji. Przeciwnie, znacznie częściej była i nadal jest, jak w przypadku Poppera, przedmiotem krytyki, tyle że nie z pozycji postawy i metody krytycznej, lecz z pozycji metody dogmatycznej lub z pozycji postawy sceptycznej. Dla metodologicznego dogmatyka metoda krytyczna to jedynie zawoalowany sceptycyzm, dla sceptyka to nieudana próba przezwyciężenia sceptycyzmu.

Czymże jest więc metoda krytyczna? Już z tego krótkiego stwierdzenia widać, że krytyka krytyce nierówna. Krytyka cudzych poglądów przez dogmatyka nie jest metodą krytyczną. Jest ona czysto zewnętrzna i ad hoc. Z kolei krytyka sceptyczna, jeśli jest konsekwentna, musi prowadzić do milczenia, w którym nawet apofatyczna negacja nie ma racji bytu (por. Mortley 1986). Choćby z tego względu trudno nazywać ją metodą krytyczną. Metoda krytyczna musi być czymś innym niż zwykła krytyka cudzych poglądów, skoro sama budzi krytykę zarówno ze strony dogmatyka, jak i sceptyka.

Spór o krytyczny racjonalizm Poppera i jego rozumienie metody krytycznej trwa co najmniej od lat 50. XX wieku i nie wygasł bynajmniej po jego śmierci. Przeciwnie, wzmógł się, posiłkując się udostępnieniem nowych, wcześniej nieznanych źródeł, pozwalających na podjęcie badań wczesnej myśli

filozoficznej Poppera, przed 1935 rokiem, jej źródeł, kształtowania się i ewolucji. Dzięki tym źródłom późniejsze, powszechnie znane poglądy Poppera ukazały się w nowym, często zaskakującym świetle. Obecna praca wpisuje się w nurt badań nad wczesną myślą Poppera. W zamierzeniu jest ona przyczynkiem do lepszego zrozumienia krytycyzmu i metody krytycznej Poppera przez ukazanie jej możliwych źródeł i inspiracji w filozofii Kanta i jej kontynuatorów.

Ponieważ szczegółowe sformułowanie tematu — zbadanie Karnowskich inspiracji, w interpretacji tzw. szkoły Friesa^[3], w pojmowaniu metody krytycznej przez wczesnego Poppera — wymaga dokładniejszego wyjaśnienia i uzasadnienia, zbyt długiego, by umieszczać go we wstępie, dlatego postanowiłem poświęcić takiemu wprowadzeniu rozdział pierwszy. Ukazuję w nim kontekst historyczny i merytoryczny wybranego tematu, a także mój punkt wyjścia, cele i metodę. Podjęty temat rozwijam w kolejnych trzech rozdziałach.

^[1]  Modus ponens (a dokładniej ponendo ponens) jest to logiczna reguła wnioskowania o prawdziwości następnika implikacji z prawdziwości jej poprzednika i z założenia prawdziwości samej implikacji, z kolei modus tollens (tollendo tollens) jest regułą wnioskowania o fałszywości poprzednika implikacji z fałszywości jej następnika i z założenia prawdziwości implikacji. Metoda krytyczna wiąże się z użyciem modus tollens.

^[2]  Teoria modeli umysłowych wyjaśnia ten fakt tym, że wnioskowanie modus tollens przeciwnie do wnioskowania modus ponens wymaga manipulacji więcej niż jednym modelem umysłowym, co przy założeniu ograniczonej pojemności pamięci operacyjnej okazuje się zadaniem zbyt trudnym dla „dużej części” badanych osób. Zob. Mackiewicz (2000, ss. 25.71).

^[3]  Historiografia wyróżnia dwie szkoły Friesa, pierwszą oraz Nową Szkołę Friesa. Zob. niżej punkt 1.5 i przypis 38.

[/tab]
[/tabs]