Nauki biologiczne kojarzone były głównie z różnymi sposobami klasyfikacji organizmów, stąd zaś ze strony przedstawicieli innych, „poważnych”, nauk przyrodniczych pogardliwe porównywanie biologii do „zbierania znaczków”. Dziś ta sytuacja diametralnie się zmieniła; liczba osób zaangażowanych w filozoficzne debaty związane z zagadnieniami biologii sprawia, iż jest to jedna z najbardziej płodnych dyscyplin z zakresu filozofii nauk szczegółowych.

W jaki sposób zaszła ta nagła zmiana zainteresowań? Przyczyną tego stanu rzeczy jest bez wątpienia bezprecedensowy postęp technologiczny związany z szeroko pojętą biologią – biologią molekularną i dyscyplinami biomedycznymi; ten rozwój umożliwił badaczom wniknięcie w strukturę organizmów. Zmiana ta miała niebagatelne znacznie: naukowcy przez większą część historii badań nad materią ożywioną zdolni byli do prowadzenia jedynie ograniczonych analiz; głównym obiektem zainteresowań była morfologia organizmów, z uwzględnieniem niektórych aspektów fizjologicznych oraz ekologicznych. Dzięki postępowi w mikroskopii oraz krystalografii dwudziesty wiek wniósł zmianę w tym paradygmacie.

Główne problemy filozofii biologii

Red. K. Chodasewicz, A. Grabizna, A. Proszewska, A. Stencel, A. Ziemny, Warszawa 2017 IFiS PAN

[tabs]
[tab title=”okładka i strona redakcyjna”]

Biblioteka „Filozofii i Nauki”

Główne problemy filozofii biologii

Redakcja

Krzysztof Chodasewicz, Adrianna Grabizna,
Agnieszka Proszewska, Adrian Stencel, Aleksander Ziemny

Warszawa 2017
IFiS PAN

Nakładem

• Fundacji Filozofia na Rzecz Dialogu Uroboros
• Biblioteca de la „FilosofIa y Ciencia”
• Library of the “Philosophy and Science”
• Editor: Włodzimierz Ługowski
• Resena/Recenzja: Andrzej Gecow
• Dibujos/Ilustracje: Barbara Piątkowska Chodasewicz, Zofia Chodasewicz, Justyna Chodasewicz
• Redacción tecnica/Edycja: Aleksander A. Ziemny
• Portada/Projekt okładki: Aleksandra Wieliczko, volumina.pl, Daniel Krzanowski
• Impreso y hecho en Szczecin, PrintGroup All Rights Reserved/Derechos Reservados 2017
• ISBN: 978-83-943428-5-2
• „Filozofia i Nauka”/”Filosofia y Ciencia”
• Instituto de Filosofia y Sociologia de la Academia de Ciencias Polaca 00-330 Varsovia, Nowy Świat 72

[/tab]
[tab title=”spis treści”]

Główne problemy filozofii biologii

red. K. Chodasewicz, A. Grabizna, A. Proszewska, A. Stencel, A. Ziemny, Warszawa 2017 IFiS PAN

WPROWADZENIE DO TOMU | 9

• Bibliografia | 14

A. STENCEL, DOBÓR NATURALNY. ZARYS PROBLEMÓW FILOZOFICZNYCH | 17

• Wprowadzenie | 18
• Standardowe ujęcie doboru naturalnego | 19
  • Retrospektywne ujęcie | 19
  • Problem dostosowania | 21
• Alternatywne ujęcia doboru naturalnego | 23
  • Ujęcie Dawkinsa-Hulla | 23
  • Zredukowane ujęcie standardowe | 26
• Jakie obiekty mogą ewoluować drogą doboru naturalnego? | 28
• Końcowe wnioski | 32
• Bibliografia | 34

A. GRABIZNA, SPÓR O GATUNEK | 39

• Wprowadzenie | 40
• Praktyczne implikacje problemu gatunku | 41
• Dwie płaszczyzny problemu gatunku | 45
  • Przyczyny specjacji – nieciągłość gatunków a nieciągłość nisz ekologicznych | 46
  • Przyczyny specjacji – nieciągłość gatunków a nieciągłość zmienności | 47
• Spór o gatunek a kwestia realizmu | 48
• Spór o gatunek a spór o uniwersalia | 50
• Zakończenie| 56
• Bibliografia | 58

A. ZIEMNY, NATURA DZIEDZICZENIA | 65

• Wprowadzenie | 66
• Zarys historycznego rozwoju zagadnienia dziedziczenia | 66
  • Pre-mendlowskie ujęcie dziedziczności | 66
  • Narodziny genetyki | 72
  • Molekularyzacja genetyki | 75
• Genetyczny system dziedziczenia | 78
  • Genocentryzm | 78
  • Genetyczny determinizm | 81
• Zróżnicowanie systemów dziedziczenia | 82
  • Krytyka genocentryzmu | 82
  • Pluralizm systemów dziedziczenia | 84
  • Holizm systemów dziedziczenia | 87
• Zakończenie | 90
• Bibliografia | 91

M. PROSZEWSKA, REDUKCJA, EMERGENCJA, WIELORAKA REALIZACJA | 97

• Wprowadzenie | 98
• Między genetyką klasyczna a molekularną | 99
• Redukcjonizm w filozofii biologii | 101
  • Redukcja teoretyczna i reguły pomostowe | 103
  • Redukcja eksplanacyjna | 106
• Widmo antyredukcjonizmu | 108
• Kontekstualna zależność ekspresji struktur molekularnych | 109
• Zjawisko „wielorakiej realizacji” i konsensus antyredukcjonistyczny | 111
• Podsumowanie | 113
• Bibliografia | 115

K. CHODASEWICZ, DEFINIOWANIE ŻYCIA | 119

• Wprowadzenie | 120
• Sceptycyzm definicyjny | 123
• Nurty definiowania życia | 126
  • Samopodtrzymywanie się/metabolizm | 128
  • Reprodukcja i ewolucja | 135
  • Ewolucja i metabolizm – definicje hybrydowe | 138
• Zakończenie | 141
• Bibliografia | 143

W. ŁUGOWSKI, ZAGADNIENIE BIOGENEZY. W KWESTII FILOZOFICZNYCH PODSTAW PROTOBIOLOGII | 149

• Uwagi wstępne | 150
• Filozof u przyrodników | 150
• „separacja fakultetów” | 150
• Dylemat farleya. „ewolucja tak – biogeneza nie” | 152
• Psychologiczny portet „sprawców” przełomu | 154
  • (Autentyczna) historia przyrody | 154
  • Problemy fascynujące czy przeklęte? | 155
  • „Stan posiadania” protobiologii | 156
  • W poszukiwaniu paradygmatu badan nad biogenezą | 158
  • Teoria czy teorie? | 160
  • Zastrzeżenia wobec „teorii ewolucji chemicznej” | 165
  • Przeszkody w prezentacji teorii | 166
  • Rozpoznawanie natury przełomu | 167
  • Historycy napotykają trudności | 170
  • O tym, jak historię zastępują legendy | 175
  • Arbiter elegantiarum, czyli (a) społeczna funkcja filozofii biologii | 186
• Podsumowanie | 189
• Podziękowania | 191
• Literatura zalecana | 191
• Bibliografia | 192

[/tab]
[tab title=”wprowadzenie”]

Wprowadzenie do tomu

John Dupre, podczas swego wykładu na Uniwersytecie w Bristolu zatytułowanego „Why Philosophy of Biology?”^[1], zwrócił uwagę, że w przeciągu ostatnich kilku dekad znacząco wzrosła liczba filozofów zainteresowanych refleksją nad naukami biologicznymi. Gdy wspomniany autor rozpoczynał swoją karierę ponad trzydzieści lat temu zainteresowanie tą dziedziną było niewielkie – i nawet w tym środowisku ci nieliczni filozofowie byli uważani za ekscentryków.

Powyższy fakt nie powinien zaskakiwać; ostatecznie naukowcy zainteresowani „poważną” filozofią nauki zwracali się zwykle w kierunku fizyki, ta dziedzina zaś przeżywała ówcześnie gwałtowny rozwój związany z mechaniką kwantową oraz teorią względności. Nauki biologiczne kojarzone były głównie z różnymi sposobami klasyfikacji organizmów, stąd zaś ze strony przedstawicieli innych, „poważnych”, nauk przyrodniczych pogardliwe porównywanie biologii do „zbierania znaczków”. Dziś ta sytuacja diametralnie się zmieniła; liczba osób zaangażowanych w filozoficzne debaty związane z zagadnieniami biologii sprawia, iż jest to jedna z najbardziej płodnych dyscyplin z zakresu filozofii nauk szczegółowych.

W jaki sposób zaszła ta nagła zmiana zainteresowań? Przyczyną tego stanu rzeczy jest bez wątpienia bezprecedensowy postęp technologiczny związany z szeroko pojętą biologią – biologią molekularną i dyscyplinami biomedycznymi; ten rozwój umożliwił badaczom wniknięcie w strukturę organizmów. Zmiana ta miała niebagatelne znacznie: naukowcy przez większą część historii badań nad materią ożywioną zdolni byli do prowadzenia jedynie ograniczonych analiz; głównym obiektem zainteresowań była morfologia organizmów, z uwzględnieniem niektórych aspektów fizjologicznych oraz ekologicznych. Dzięki postępowi w mikroskopii oraz krystalografii dwudziesty wiek wniósł zmianę w tym paradygmacie. Badania Rosalind Franklin pozwoliły Francisowi Crickowi oraz Jamesowi Watsonowi na zaproponowanie biochemicznego modelu podwójnej helisy DNA – materiału genetycznego. Te odkrycia umożliwiły natomiast zsekwencjonowanie genomów wielu gatunków (w tym genomu ludzkiego w ramach Human Genome Project); zaczęto analizować biochemiczne reakcje zachodzące w komórkach, co przyczyniło się m.in. do poznania szlaków sygnałowych i komunikacji międzykomórkowej, a w dalszej kolejności powinno pozwolić na pełniejsze wyjaśnienie funkcjonowania organizmów. Możliwe stało się również dokładniejsze wyznaczanie gatunków biologicznych ze względu na pokrewieństwo genetyczne. Dla badań biomedycznych proces molekularyzacji biologii również miał istotne znaczenie w zakresie zrozumienia natury nowotworów oraz licznych innych chorób.

Ten niepoliczalny ciąg odkryć wspomógł dwie sfery: praktycznych badań związanych z medycyną oraz lepszego poznania i zrozumienia fundamentalnych zasad zajmujących biologów od dekad. Jednocześnie doprowadziło to do sformułowania wielu nowych, ważkich i interesujących pytań oraz przeformułowania wielu starych koncepcji natury filozoficznej. Część tych zagadnień można usytuować w obrębie klasycznej filozofii nauk oraz metodologii: badań dotyczących funkcjonowania nauk, formułowania teorii naukowych, analizy struktur teorii naukowych czy tego, w jaki sposób zachodzą zmiany w obrębie różnych dyscyplin. Choć problemy te były szeroko poruszane w kontekście fizyki, aktualnie doczekały się także reinterpretacji z perspektywy nauk biologicznych. Pośród tych zagadnień odnaleźć można te dotyczące redukcjonizmu – dyskutowanego w ramach redukcji teorii biologicznych do teorii bardziej fundamentalnych (np. genetyki klasycznej do genetyki molekularnej), rozległy filozoficznie problem uniwersaliów stosowany do analizy pojęć biologicznych takich jak gatunek, metagenom, czy mikrobiom i poszukiwania odpowiedzi, czy pojęcia te należy interpretować z pozycji realistycznych, czy też antyrealistycznych. Inne przykłady mogą dotyczyć szczegółowych zagadnień związanych z rdzeniem nauk biologicznych – teorią ewolucji, problemem dziedziczenia, czy w końcu poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie „czym jest życie?”. W związku z powyższym, bez nadmiernej przesady stwierdzić można, iż naukowe osiągnięcia nauk biologicznych doprowadziły do sformułowania zarówno nowych pytań, jak i rzucenia nowego światła na problemy, na które odpowiedzi poszukiwali już starożytni Grecy.

Ważkim aspektem filozofii biologii jest również fakt, iż nie ma ona wyłącznie charakteru czysto deskryptywnego; istnieją filozofowie angażujący się w biologiczne dysputy, aktywnie współdziałając z biologami w rozwijaniu teoretycznych podstaw biologii. Podłoża tego zjawiska doszukiwać się można w charakterze prowadzenia badań niektórych dyscyplin biologicznych; częstokroć w codziennej praktyce badawczej biolodzy napotykają na problemy bardziej konceptualne niżeli empiryczne – dotykając kwestii związanych z definiowaniem stosowanych pojęć. Rolą filozofów może zatem być krytyczna analiza koncepcji biologicznych, rezultatów badań oraz refleksja nad zasadnością i trafnością proponowanych rozwiązań w kontekście uzyskanych wyników badań empirycznych poprzez krytyczne przeanalizowanie podstaw oraz założeń eksperymentów.

Z poznawczego punktu widzenia wydaje się być wartościowym dla rozwoju nauki, gdy filozof – wywodząc się z innego środowiska intelektualnego – może zapewnić świeże spojrzenie na kwestie o charakterze teoretycznym i konceptualnym. Taki rodzaj filozofowania odgrywa w ostatnich dekadach znaczącą rolę – światowej klasy myśliciele podjęli się analizy pojęć biologicznych, m.in.: dostosowania (Mills & Beatty 1979), organizmu (Wilson 2000), gatunku (Stamos, 2003), genu (Griffiths & Stotz, 2013) oraz idei doboru naturalnego, która jest dla biologii fundamentalna.

Ta ostatnia okazała się być dla filozofów szczególnie interesująca, ponieważ, jak pisał Samir Okasha:

„[Problemy] biologii ewolucyjnej stanowią mieszankę zagadnień empirycznych i konceptualnych (…), a znalezienie ostatecznego rozwiązania dla zagadnień natury konceptualnej jest zasadniczo znacznie trudniej osiągalne, o ile w ogóle jakiekolwiek ostateczne rozwiązanie jest możliwe” (Okasha 2006, tłum. A. P.).

W skład zbioru, który oddajemy na Państwa ręce weszły prace poruszające zagadnienia istotnych problemów podejmowanych w obrębie filozofii biologii, zwłaszcza w perspektywie metodologicznej. Artykuł Agnieszki Proszewskiej dotyka problemu redukcji na gruncie nauk biologicznych – szczególnie w zakresie jednego z fundamentalnych pytań o możliwość zredukowania genetyki klasycznej do genetyki molekularnej. Tekst Aleksandra Ziemnego obejmuje zagadnienie dziedziczenia i historycznie nakreśloną zmianę perspektywy naukowej w obrębie badań nad dziedzicznością. Podejmowana jest również analiza pojęć podstawowych dla biologii – praca Adriana Stencla przedstawia pewien zbiór problemów konceptualnych wokół zagadnienia doboru naturalnego. Adrianna Grabizna analizuje zaś kontrowersje dotykające pojęcia gatunku – w dużym stopniu z perspektywy sporu o uniwersalia. Z kolei tekst Krzysztofa Chodasewicza traktuje o problemach związanych z definiowaniem – wydawałoby się fundamentalnego dla biologii pojęcia – życia. Na zakończenie znaleźć można również pracę Włodzimierza Ługowskiego, w której podejmuje on rozległy temat obowiązujących współcześnie teorii biogenezy – statusu protobiologii jako dyscypliny naukowej.

Żywimy nadzieję, że różnorodność podejmowanych tematów sprawi, iż niniejszy zbiór okaże się interesujący dla każdego, kogo frapują współczesne filozoficzne zagadnienia w obrębie nauk biologicznych.

Niniejszy tom nie powstałby bez tytanicznej pracy Dra Krzysztofa Chodasewicza, który odszedł od nas niespodziewanie w lipcu 2016 roku – w wieku niespełna 34 lat. Krzysiek był architektem tego projektu na każdej możliwej płaszczyźnie: Jemu zawdzięczamy możliwość poznania się; On zaproponował każdy szczegół tego zbioru; również dzięki Niemu rozwiązane zostały kwestie wydawnicze i formalne poprzez działania prowadzone wraz z Profesorem Ługowskim. W końcu także On motywował nas do pracy. Odejście Krzyśka w tak młodym wieku to strata niepowetowana – na pewno dla Rodziny, ale też całego środowiska polskiej filozofii biologii oraz filozofii nauki. Możemy jedynie mieć nadzieję, iż przedstawiony tutaj zbiór przyczyni się w najmniejszym choćby stopniu do zainteresowania i refleksji nad filozofią biologii. W tej dyscyplinie nadal wiele pytań oczekuje odpowiedzi.

Pragniemy podziękować w tym miejscu Szanownemu Profesorowi Ługowskiemu za zaangażowanie w kwestiach wydawniczych, formalnych oraz organizację spotkań będących płodnym gruntem dla wymiany myśli oraz refleksji nad problemami filozofii biologii. Składamy także podziękowania Rodzinie Krzysztofa za zaangażowanie w przygotowanie niniejszego tomu – Barbarze Piątkowskiej- Chodasewicz, Zofii Chodasewicz oraz Justynie Chodasewicz – dostarczone ilustracje zdobią trzymaną przez Państwa książkę.

Redakcja

A. Ziemny, A. Stencel, M. Proszewska, A. Grabizna

^[1] Źródło: https://goo.gl/y3vKxE (dostęp 27.04.2017).

[/tab]

[tab title=”pdf do pobrania”]

Kliknij na okładkę, aby pobrać plik pdf

[/tab]
[/tabs]

III Krakowskie Sympozjum Filozofii Biologii