Historia fizyki w Polsce – Andrzej Kajetan Wróblewski

Aby właściwie zrozumieć i przedstawić stan fizyki w jakiejś odległej epoce, trzeba się postarać „wejść w skórę” działających wtedy uczonych, naśladować ich sposób myślenia i pojmować ich ograniczenia. Musimy się starać „podsłuchać” miniony czas. Inaczej łatwo jest wyciągać fałszywe i nieuzasadnione wnioski. z Przedmowy Niniejsza publikacja to pierwszy w Polsce kompleksowy opis rozwoju fizyki w naszym kraju – od początków jego państwowości, aż do czasów współczesnych. Autor prezentuje w niej rozwój polskich badań w dziedzinie fizyki na tle historii nauki europejskiej, a także historii szkolnictwa uniwersyteckiego w Europie. Książka jest podzielona na cztery części, z których pierwsza obejmuje okres do utraty niepodległości w roku 1795. Część druga poświęcona opisowi rozwoju fizyki na ziemiach polskich w okresie zaborów. Część trzecia dotyczy stanu tej dziedziny nauki w Polsce w okresie międzywojennym. Część czwarta to historia fizyki w Polsce po 1945 roku. Całość wzbogacono o biogramy fizyków oraz nierzadko humorystyczne cytaty z ich opracowań naukowych. Książka ta skierowana jest przede wszystkim do studentów nauk ścisłych i przyrodniczych oraz pracowników naukowych, zajmujących się badaniami i dydaktyką w tych dziedzinach. Polecana jest także pasjonatom historii nauki, filozofii i kultury.

Historia fizyki w Polsce

Autor: Andrzej Kajetan Wróblewski
Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN

ISBN: 9788301211387
EAN: 9788301211387
Liczba stron: 574

[tabs]
[tab title=”Spis treści”]

Spis treści

Przedmowa  VII

CZĘŚĆ 1. FIZYKA W POLSCE DO 1795 ROKU 1

Rozdział 1. Pierwsze wieki 3

• 1.1. Szkoły i wykształcenie 3
• 1.2. Pierwsze uniwersytety  4
• 1.3. Podstawy fizyki Arystotelesa 8
• 1.4. Witelo  9

Rozdział 2. Akademia Krakowska 13

• 2.1. Akademia dawna i odnowiona  13
• 2.2. Burydanizm w Akademii Krakowskiej 15
• 2.3. Mikołaj Kopernik i znaczenie jego reformy dla fizyki 16

Rozdział 3. Wiek XVII 21

• 3.1. Fizyka w czasach Galileusza, Gilberta, Kartezjusza, Keplera i Newtona  21
• 3.2. Akademia Krakowska 25
• 3.3. Szkoły i akademie zakonne  29
• 3.4. Gimnazja akademickie w Polsce  33
• 3.5. Valeriano Magni i jego eksperymenty z próżnią  37

Rozdział 4. Wiek XVIII 42

• 4.1. Rozwój fizyki i jej społeczny odbiór w Oświeceniu 42
• 4.2. Societas Physicae Experimentalis w Gdańsku  46
• 4.3. Recepcja nowej filozofi i w szkołach zakonnych i w Akademii Krakowskiej 51
• 4.4. Warszawa 58
  • 4.4.1. Szkoła Rycerska  58
  • 4.4.2. Towarzystwa naukowe 60
• 4.5. Komisja Edukacji Narodowej i jej reformy 62
  • 4.5.1. Szkoła Główna Koronna  67
  • 4.5.2. Szkoła Główna Litewska 72
• 4.6. Podręczniki fizyki w Polsce w XVIII wieku  77
• 4.7. Powstawanie polskiej nomenklatury fi zycznej 92
• 4.8. Fizycy w Polsce wobec wielkich odkryć i idei fizycznych  94
  • 4.8.1. Elektryczność  94
  • 4.8.2. Balony 98
  • 4.8.3. Atomy 99

Część 2. POD ZABORAMI (1795–1918) 103

Rozdział 5. Od III rozbioru Polski do upadku Powstania Listopadowego (1795–1832)  105

• 5.1. Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk  106
• 5.2. Liceum Warszawskie 110
• 5.3. Fenomen Karola Kortuma 112
• 5.4. Fizyka w Wilnie, Krzemieńcu i Połocku 117
• 5.4.1. Uniwersytet Wileński  117
  • 5.4.2. Liceum Krzemienieckie 125
  • 5.4.3. Akademia Połocka 125
• 5.5. Królewski Uniwersytet Warszawski  126
• 5.6. Fizyka we Lwowie  132
• 5.7. Uniwersytet w Krakowie 133
• 5.8. Towarzystwo Naukowe Krakowskie  135
• 5.9. Wydawnictwa 136

Rozdział 6. Od upadku Powstania Listopadowego do zamknięcia Szkoły Głównej Warszawskiej (1832–1869)  141

• 6.1. Warszawa i Wilno 141
• 6.2. Kraków  145
• 6.3. Lwów 146
• 6.4. Zabór pruski 149
• 6.5. Szkoła Główna Warszawska  152

Rozdział 7. Od zamknięcia Szkoły Głównej Warszawskiej do odzyskania niepodległości (1869–1918)  159

• 7.1. Cesarski Uniwersytet Warszawski (1869 –1915) 159
• 7.2. Towarzystwo Nauk Ścisłych w Paryżu  162
• 7.3. Zjazdy i korporacje polskich uczonych  162
• 7.4. Uczelnie we Lwowie 164
• 7.5. Uniwersytet Jagielloński 171
• 7.6. Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie  181
• 7.7. Marian Smoluchowski  181
• 7.8. Ludwik Silberstein  185
• 7.9. Maria Skłodowska-Curie 187
• 7.10. Dalsze polskie badania nad promieniotwórczością  192
• 7.11. Recepcja teorii względności przez fizyków polskich  199
• 7.12. Pierwsza wojna światowa. Powstanie wyższych uczelni w Warszawie  201
• 7.13. Próba podsumowania  205

Część 3. FIZYKA W POLSCE W LATACH 1918–1939 206

Rozdział 8. Stare i nowe ośrodki fizyki 208

• 8.1. Kraków  209
  • 8.1.1. Uniwersytet Jagielloński 209
  • 8.1.2. Akademia Górnicza  211
• 8.2. Lwów 213
  • 8.2.1. Uniwersytet Jana Kazimierza  213
  • 8.2.2. Politechnika Lwowska 218
• 8.3. Poznań  222
• 8.4. Warszawa 229
  • 8.4.1. Uniwersytet Warszawski  229
  • 8.4.2. Politechnika Warszawska 243
  • 8.4.3. Wolna Wszechnica Polska 249
  • 8.4.4. Pracownia Radiologiczna TNW 249
• 8.5. Wilno 255
• 8.6. Rydzyna 259
• 8.7. Studia, studenci i wydawnictwa  260
• 8.8. Nauka i szkolnictwo wyższe a władze państwowe 266

Rozdział 9. Polskie Towarzystwo Fizyczne (PTF)  269

• 9.1. Towarzystwo Fizyczne w Warszawie  269
• 9.2. Powstanie PTF  270
• 9.3. Zjazdy PTF  274

Rozdział 10. Problematyka badań i wybrane osiągnięcia 287

• 10.1. Fizyka atomowa i molekularna 287
• 10.2. Pierwszy Międzynarodowy Kongres Luminescencji (1936)  290
• 10.3. Fizyka materii skondensowanej 293
• 10.4. Fizyka jądrowa 298
• 10.5. Promieniowanie kosmiczne 302
• 10.6. „Gwiazda Polski”  306
• 10.7. Fizyka teoretyczna 310
• 10.8. Kongres Nowe teorie w fizyce (1938) 317
• 10.9. Próba podsumowania 320

Część 4. PO 1945 ROKU 323

Rozdział 11. Pierwsza powojenna dekada 325

• 11.1. Bilans otwarcia 325
• 11.2. Odbudowa i rozbudowa uczelni 331
• 11.3. Odrodzenie Polskiego Towarzystwa Fizycznego  359
• 11.4. Międzynarodowa Konferencja na temat Promieniowania Kosmicznego  363
• 11.5. I Kongres Nauki Polskiej  366
• 11.6. Utworzenie Polskiej Akademii Nauk 368
• 11.7. Wybrane wyniki badań 370

Rozdział 12. Od względnej prosperity do zapaści 379

• 12.1. Pozauczelniane instytuty fi zyki  380
• 12.2. Rozwój ośrodków uczelnianych  392
• 12.3. Polskie Towarzystwo Fizyczne  407
• 12.4. Plany, nadzieje i rozczarowania 417
• 12.5. Mylący obraz – rok 1964  424
• 12.6. Fizyka atomowa i molekularna 425
• 12.7. Fizyka materii skondensowanej 439
• 12.8. Fizyka jądrowa 458
• 12.9. Fizyka cząstek elementarnych i wysokich energii 473
• 12.10. Fizyka teoretyczna 491

Zakończenie  501

Dodatki  507

• Dodatek 1. Laureaci Medalu Mariana Smoluchowskiego Polskiego Towarzystwa Fizycznego  507
• Dodatek 2. Fizycy – Laureaci Nagrody im. Marii Skłodowskiej-Curie 507
• Dodatek 3. Fizycy – Laureaci Nagrody Fundacji na rzecz Nauki Polskiej  508
• Dodatek 4. Fizycy i geofi zycy – Członkowie Polskiej Akademii Nauk (1952–2019)  509
• Dodatek 5. Fizycy – Członkowie Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Umiejętności (do zawieszenia działalności w 1953 r.) 510
• Dodatek 5a. Fizycy i geofi zycy – Członkowie Polskiej Akademii Umiejętności (po jej reaktywacji w 1989 r.)  510
• Dodatek 6. Fizycy – Członkowie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (przed jego rozwiązaniem w 1953 r.) . 511
• Dodatek 6a. Fizycy i geofi zycy – Członkowie Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (po jego reaktywacji w 1981 r.) 511
• Dodatek 7. Prezesi Polskiego Towarzystwa Fizycznego  512
• Dodatek 8. Zjazdy Fizyków Polskich 513

Wykaz skrótów tytułów czasopism 514

Wykaz skrótów nazw instytucji 515

Spis ramek 516

Bibliografia 518

Skorowidz rzeczowy  548

Skorowidz osobowy  553

[/tab]
[tab title=”Przedmowa”]

Przedmowa

Dotychczas nie powstało obszerne, całościowe ujęcie dziejów fizyki na ziemiach polskich, obejmujące nie tylko listę i chronologię najważniejszych osiągnięć polskich uczonych w tej dziedzinie, ale także historię środowiska fizyków, ośrodków badawczych, instytucji edukacyjnych, podręczników i innych wydawnictw z fizyki oraz informacje o oddźwięku polskich prac zagranicą. Inne nauki ścisłe są w lepszej sytuacji. Istnieją już bowiem dość obszerne opracowania historyczne o astronomii i matematyce w Polsce.[1]

Pierwszą, ale mało udaną próbę streszczenia historii fizyki w Polsce podjął Jan Bystrz ycki, fizyk, rektor Szkoły Wojewódzkiej Warszawskiej, członek Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Swą krótką rozprawę[2]przedstawił na posiedzeniu Towarzystwa w dniu 15 stycznia 1818 r. Niemal połowę tego opracowania poświęcił na streszczenie optycznego dzieła Witelona z 0;XIII wieku, potem wspomniał zasługi dla fizyki Mikołaja Kopernika i omówił dzieła astronomiczne Jana Heweliusza. Wymienił jeszcze tylko Stanisława Solskiego, Daniela Gabriela Fahrenheita, Antoniego Wiśniewskiego oraz autorów znanych podręczników z drugiej połowy XVIII wieku – Józefa Rogalińskiego i Józefa Hermana Osińskiego. Była to więc historia bardzo niekompletna, w której zabrakło choćby Valeriana Magniego i jego głośnych doświadczeń z próżnią na Zamku Królewskim w Warszawie, Daniela Gralatha z gdańskiego Societas Physicae Experimentalis, twórcy pierwszej baterii elektrycznej, czy Jana Michała Hubego i Karola Kortuma, których osiągnięcia były znane i dyskutowane w Europie. Pominięcie Hubego i Kortuma jest tym bardziej dziwne, że w „Rocznikach Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” znalazły się obszerne artykuły biograficzne[3] na ich temat.

Kolejną próbę podjęli Gustaw Belke i Aleksander Kremer – tłumacze pięciotomowego dzieła Cuviera o historii nauk przyrodzonych. Opracowali on i obszerne uzupełnienia o historii tych nauk w Polsce. Na kilkudziesięciu stronach poświęconych fizyce przedstawili jednak głównie spisy treści ważniejszych podręczników.[4]

Stanisław Kramsztyk opracował w 1898 r. pięciostronicowy szkic[5] his torii fizyki w Polsce do Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej. Jego zdaniem

„Dzieje fizyki w Polsce przedstawiają s ię nader skromnie (…). Aż do ostatniej też chwili historya fizyki u nas jest jedynie historyą jej podręczników, a co do ich obfitości i obszerności w różnych czasach dostrzedz się daje pewna fluktuacya, wiążąca się z epokami ogólnego rozkwitu edukacyi publicznej.”

W tym opracowaniu Kramsztyka znajdujemy zatem w zasadzie wykaz i charakterystykę wybranych podręczników w języku polskim, począwszy od książki Samuela Chróścikowskiego (1764), o której nie wspomniał Bystrzycki. Tylko w ostatnich kilku zdaniach szkicu jest mowa o tym, że w końcowych dekadach XIX wieku mieliśmy już w Polsce „samodzielne rozprawy i badania” – i tu autor wymienia Zygmunta Wróblewskiego, Karola Olszewskiego, Augusta Witkowskiego, Władysława Natansona i kilku innych autorów.

Kramsztyk, podobnie jak Bystrzycki, nie zauważył wcześniejszych, znanych i cytowanych w całej Europie, oryginalnych osiągnięć polskich fizyków – Jana Michała Hubego, Karola Kortuma i Jana Milego.

W 1917 r. Marian Smoluchowski napisał zwięzły szkic[6] do Poradnika dla samouków, ograniczając się do wymienienia kilkunastu wyróżniających się postaci, głównie autorów podręczników. Ten bardzo marny szkic również jest niepełny i zawiera liczne błędy, nawet w nazwiskach. Autor był wybitnym uczonym–fizykiem, ale najwidoczniej nie  znał historii fizyki, skoro swój tekst zaczął od zdania:

„Fizyka w dawniejszych wiekach nie była uważana za osobny dział nauki; łączono ją zwykle z matematyką, a po części z astronomią; w pracach przedstawicieli tych nauk musimy doszukiwać się przyczynków do tych działów, które dziś obejmujemy nazwą fizyki.”

W 1918 r. Ludwik Antoni Birkenmajer poświęcił historii fizyki w Polsce część swojego opracowania o wkładzie Polski do nauk ścisłych.[7] Autor był znakomitym historykiem astronomii, ale miał dużo mniejszą wiedzę o fizyce, toteż w jego krótkim szkicu zabrakło wielu istotnych informacji o osiągnięciach fizyków polskich.

Wszystkie wymienione opracowania były fragmentaryczne. Pominięta została w nich na przykład historia  fizyki w ośrodkach pomorskich (Gdańsk, Toruń, Chełmno), nie było wzmianki o dawniejszych, pisanych jeszcze po łacinie, podręcznikach fizyki, nie zostały też uwzględnione sprawy studiów fizyki, instytucji fizycznych i innych form organizacji środowiska.

W 1948 r. Polska Akademia Umiejętności podjęła akcję wydania skrótowych historii poszczególnych dziedzin nauki w Polsce. W ramach tej akcji Tadeusz Piech opracował Zarys historii fizyki w Polsce.[8] Ta pionierska praca o objętości niespełna czterdziestu stron była pierwszą próbą nieco obszerniejszej syntezy historii fizyki w Polsce do wybuchu II wojny światowej. Było w niej niestety wiele omyłek i nieścisłości. Zostały one tylko w części skorygowane w kolejnym syntetycznym opracowaniu [9] Piecha, które także miało niewielką objętość.

Wymienieni powyżej autorzy opracowań na temat fizyki w Polsce zapominali najczęściej o tym, że działania i osiągnięcia dawnych uczonych muszą być oceniane z punktu widzenia stanu fizyki w czasach, w których uczeni ci działali, nie zaś z perspektywy obecnej. Pisałem o  tym w Przedmowie do mojej Historii fizyki[10], podkreślając, że opisywanie stanu wiedzy z minionych epok jest trudne i obfituje w pułapki. Przytoczyłem tam bardzo trafną wypowiedź brytyjskiego historyka nauki Alistaira Crombiego:

„Historyk nauki straci niezmiernie wiele, jeżeli przy ocenie odkryć i teorii przeszłości nie skorzysta z wyższości wiedzy współ czesnej. Ale jeśli skorzysta, to grozi mu wielkie niebezpieczeństwo. Wobec tego, że prawdziwy postęp nauki polega na dokonywaniu odkryć i ujawnianiu błędów, istnieje prawie nieprzezwyciężona pokusa, aby odkrycia przeszłości uważać po prostu za antycypacje i przyczynki do nauki dzisiejszej i aby pomijać błędy jako do niczego nie prowadzące. Właśnie ta pokusa, tak związana z istotą nauki, może niekiedy sprawić, że bardzo trudno nam będzie zrozumieć, w jaki sposób powstawały w rzeczywistości odkrycia i teorie i jak na nie patrzyli ich autorzy w owym czasie. Może to doprowadzić do najbardziej zdradliwej formy fałszowania historii.”[11]

Aby właściwie zrozumieć i przedstawić stan fizyki w jakiejś odległej epoce, trzeba się postarać „wejść w skórę” działających wtedy uczonych, naśladować ich sposób myślenia i pojmować ich ograniczenia. Musimy się starać „podsłuchać” miniony czas. Inaczej łatwo jest wyciągać fałszywe i nieuzasadnione wnioski.

Z nowszych opracowań przeglądowych dotyczących historii fizyki w Polsce trzeba wymienić krótki tekst Andrzeja Bielskiego i Wiesława Kamińskiego[12], który mimo wielu braków zawiera znacznie więcej szczegółów niż cytowane opracowania Tadeusza Piecha.

W pierwszych trzech tomach Historii nauki polskiej pod redakcją Bogdana Suchodolskiego fragmenty dotyczące historii fizyki w Polsce są wyjątkowo ogólnikowe, szczątkowe i opuszczają wiele ważnych wątków. Dopiero w tomie IV zostało opublikowane dosyć obszerne opracowanie Krzysztofa Szymborskiego dotyczące okresu 1863–1918. [13]

Istnieją ponadto opracowania dotyczące historii fizyki w wybranych polskich uczelniach lub ośrodkach, a także historii niektórych dyscyplin fizycznych uprawianych w Polsce[14], jak również duża liczba artykułów biograficznych, opublikowanych w niskonakładowym periodyku „Postępy Fizyki”. [15] Te ostatnie są przeważnie tekstami o charakterze wspomnieniowym i kronikarskim.

Trzeba podkreślić, że granice nauk fizycznych nie są ostro zarysowane. Istnieje wzajemne przenikanie się tych nauk z pozostałymi naukami ścisłymi: astronomią, chemią, matematyką, mechaniką, a ostatnio także z naukami biologicznymi. Tak było również dawniej. Na przełomie XIX i XX stulecia cieplik, wraz z innymi „nieważkimi fluidami”, był badany zarówno przez fizyków, jak i chemików.  Przykładowo w podręczniku chemii[16] Jędrzeja Śniadeckiego aż 48 stron zajmuje omówienie światła, cieplika i elektryczności. Statyczne skroplenie składników powietrza osiągnęli w Uniwersytecie Jagiellońskim fizyk Zygmunt Florenty Wróblewski i chemik Karol Olszewski. Promieniotwórczość odkryta w końcu XIX wieku była badana przez fizyków oraz chemików i podejmowano nawet próby ustalenia jakiejś linii podziału między nimi. Propozycja, która dziś wydaje się kuriozalna, oddawała fizykom badanie cząsteczek, a chemikom – badanie atomów. Maria Skłodowska-Curie otrzymała dwie Nagrody Nobla – pierwszą z  fizyki, drugą z chemii. Z drugiej strony Jan Czochralski, którego metoda wzrostu kryształów zaproponowana w 1918 r. zrobiła niezwykłą karierę w fizyce materii skondensowanej po II wojnie światowej, bywa bardzo często cytowany jako fizyk. Tymczasem był on profesorem metalurgii i metaloznawstwa Politechniki Warszawskiej i bardzo zdziwiłby się, gdyby ktoś nazwał go fizykiem. Podobne przykłady można mnożyć.

W obecnej książce w zasadzie omawiam historię badań i ludzi pracujących w zakładach i instytutach fizycznych, lecz z oczywistych względów wykraczam często poza to ograniczenie, a wybór omawianych zagadnień jest subiektywny.

W Polsce tylko nieliczne osoby zajmowały się głębiej historią nauk fizycznych, a ponadto czyniły to przeważnie na marginesie swoich głównych zainteresowań. Do wyjątków należała działalność Bronisława Średniawy[17], który miał znaczny dorobek, zwłaszcza dotyczący historii fizyki w Krakowie.[18] Trzeba ponadto dodać, że niemal wszystkie istniejące opracowania historii fizyki w Polsce praktycznie nie dotykają problemu oddźwięku polskich prac zagranicą.

Przedstawiana obecnie książka jest zatem pierwszą próbą całościowego ujęcia historii nauk fizycznych na ziemiach polskich. Podzielona została na cztery części.

Część pierwsza dotyczy dziejów nauk fizycznych o d czasów najdawniejszych do roku 1795, to znaczy do utraty niepodległości Polski po III rozbiorze. W części drugiej jest omówiony okres 1795–1918, w którym na mapie Europy nie było Pols ki, z wyjątkiem efemerycznego Księstwa Warszawskiego (1807–1815), będącego w zasadzie państwem satelickim Francji, oraz krótkotrwałej Republiki Krakowskiej (1815–1848) o bardzo ograniczonej suwerenności. W tym okresie polscy fizycy działali jednak intensywnie pod zaborami oraz na emigracji. Część trzecia przedstawia dzieje fizyki w Polsce w latach 1918–1939, a część czwarta – ostatnia – historię fizyki w naszym kraju po roku 1945.

Przedstawianie historii fizyki ostatnich dziesięcioleci jest zadaniem niezwykle trudnym i niemal niewykonalnym. Po pierwsze, fizyka i liczba fizyków rosną obecnie bardzo szybko. Liczba publikacji rośnie wykładniczo z czasem i podwaja się co 10–12 lat. W okresie 1950–2000 zwiększyła się ponad dwadzieścia razy! Po drugie, następuje coraz większa specjalizacja, co sprawia, że już od pewnego czasu nawet w tradycyjnych działach fizyki, jak fizyka atomowa czy fizyka jądrowa coraz trudniej ogarnąć ich całość badaczom skupionym na jakimś szczególnym zagadnieniu. Po trzecie, powstają nowe działy na pograniczu tradycyjnie pojmowanej fizyki oraz innych nauk ścisłych i przyrodniczych czy techniki, przez co pole bardzo się poszerza. Po czwarte wreszcie, brak odpowiedniej perspektywy historycznej sprawia, że przedstawianie faktów i wydarzeń jest raczej kroniką niż historią.

Z tych powodów część czwarta książki różni się wyraźnie od poprzednich trzech. Tylko w rozdziale opisującym pierwszą powojenną dekadę (1945–1954) stopień szczegółowości jest podobny do przedstawianego w pierwszych trzech częściach. Natomiast historia ostatnich dziesięcioleci – okresu po 1955 r. – jest wybiórcza i w zasadzie przedstawia kronikę najważniejszych wydarzeń.

W wyniku skomplikowanych i nierzadko dramatycznych dziejów Polski granice naszego kraju ulegały znacznym zmianom, a przez długi czas nie mieliśmy w ogóle niepodległego bytu. W tej książce przyjąłem zasadę omawiania historii fizyki na obszarze, który w danym okresie należał do naszego państwa; czynię oczywiście wyjątek dla sytuacji ziem polskich pod zaborami. Zatem na przykład historię nauk fizycznych w Wilnie i we Lwowie rozważam tylko w pierwszych trzech częściach, a dzieje fizyki we Wrocławiu opisuję dopiero w części czwartej.

Przedstawiając historię fizyki w Polsce, trudno nie wspominać w ogóle o tym, jak rozwijała się ta nauka w świecie. Ze względu na brak miejsca są tu podane tylko niezbędne skrótowe wiadomości, natomiast czytelników zainteresowanych pełnym obrazem rozwoju fizyki zachęcam do zapoznania się z moją książką Historia fizyki.[19]

Opracowując historię fizyki w Polsce, przyjąłem taką samą zasadę, jak w Historii fizyki – wszędzie tam, gdzie to było możliwe, opierałem się na źródłach i tekstach oryginalnych, ponieważ przekonałem się, że bardzo zawodne może być poleganie na opracowaniach wtórnych. Podobny jak w Historii fizyki jest też układ książki, a więc wykorzystywanie licznych ilustracji, cytatów i not życiorysowych, często w osobnych ramkach.

Problem źródeł. Bibliografia Polska Estreichera, podstawowe dzieło zawierające informacje o publikacjach polskich autorów, nie jest zbyt przydatna dla poszukiwań bibliograficznych, ponieważ obejmuje  głównie wydawnictwa książkowe i druki zwarte; nie sięga natomiast do artykułów w czasopismach zagranicznych, które od dwustu lat są najważniejszym środkiem komunikacji wyników naukowych w fizyce i innych naukach ścisłych.

Pionierską pracę wykonał Teofil Żebrawski, wydając w 1873 r. Bibliografię[20] piśmiennictwa polskiego z nauk ścisłych. Wraz z dwoma Dodatkami[21] miała ona obejmować okres do 1830 r. Niestety BibliografiaŻebrawskiego ma wiele istotnych braków. Nie ma w niej np. prac uczonych gdańskiego Societas Physicae Experimentalis, jak również książek publikowanych przez profesorów gimnazjów akademickich Prus Królewskich. Brak również prac Karola Kortuma publikowanych w zagranicznych periodykach, a to te właśnie prace miały duży oddźwięk w Europie. W Bibliografii Żebrawskiego są też bardzo poważne luki dotyczące okresu 1801–1830. Dla przykładu, spośród ponad 40 publikacji Józefa Karola Skrodzkiego, profesora fizyki w Królewskim Uniwersytecie Warszawskim,  Bibliografia wymienia tylko 15.

Historyk matematyki z Uniwersytetu Wrocławskiego, Witold Więsław, opracował niedawno Doda tek 3, jednak ze względu na zainteresowania naukowe autora ogromna większość podanych tam uzupełnień dotyczy matematyki.[22]

W 1882 r. grono osób skupionych wokół Kasy im. Mianowskiego (m.in. Napoleon Cybulski, Leon Klecki, Henryk Merczyng, bracia Edward i Władysław Natansonowie) podjęło inicjatywę wydawania dorocznych spisów polskich prac naukowych. Były to Sprawozdania z piśmiennictwa naukowego polskiego w dziedzinie nauk matematycznych i przyrodniczych. [23] We wstępie do pierwszego rocznika czytamy:

„W niniejszym tomie staraliśmy się podać zupełnie obiektywne sprawozdania ze wszystkich prac naukowych oryginalnych, ogłoszonych w r. 1882 w języku polskim w zakresie nauk matematycznych i przyrodniczych (…). Uprzedzając zarzut, żeśmy pominęli prace albo  przez polaków w obcych językach ogłoszone, albo chociaż cudzoziemskie, lecz pod względem treści nas się tyczące, oświadczamy, że jakkolwiek, zdaniem naszym, nauka pod wielu względami jest natury kosmopolitycznej, i jakkolwiek dobrze rozumiemy warunki, zmuszające wciąż specjalistów naszych do zasilania pracami swoimi obcych piśmiennictw, w danym jednak razie chodzi nam przedewszystkim o piśmiennictwo naukowe polskie; nauka bowiem dotychczas nie przestała rozwijać się na gruncie miejscowym, z niego siły swe czerpać i posługiwa ć się językiem narodu, jako organem, w którym się wyraża i rozpowszechnia, który jej rolę doniosłą w życiu zapewnia.”[24]

To stanowisko redaktorów pierwszego rocznika Sprawozdań najwidoczniej nie przekonało wielu odbiorców, gdyż w roczniku drugim zamieszczono kolejne uzasadnienie dokonanego wyboru:

„Zdaniem naszym, prace, ogłaszane w językach cudzoziemskich, nie wpływają na rozwój naszego piśmiennictwa bezpośrednio, lecz tylko pośrednio, a mianowicie o tyle, o ile ogólny rozwój wiedzy znajduje odgłos w literaturze naszej naukowej. Ponieważ zaś nie zapisywanie zasług naukowych rodaków naszych, lecz odzwierciedlanie rozwoju piśmiennictwa naszego (i wskazywanie tym sposobem braków jego) jest zadaniem „Sprawozdań”, przeto prace, ogłaszane w językach obcych, leżą poza zakresem naszych roczników.”[25]

Kontynuacją Sprawozdań były zestawienia polskich prac z fizyki i matematyki publikowane w „Pracach Matematyczno-Fizycznych”, od tomu 1 (1886) do tomu XIV (1900).

Od 1901 r. ukazywał się Katalog Literatury Naukowej Polskiej wydawany przez Komisję Bibliograficzną Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Akademii Umiejętności w Krakowie. We wstępie do tomu 1 czytamy:

„Katalog Literatury Naukowej Polskiej” ma zatem regestrować wszystkie oryginalne prace naukowe polskie, jak również ukazujące się po polsku tłómaczenia z obcych języków, w wymienionych niżej gałęziach wiedzy; mianowicie zarówno prace, które ukazują się w czasopismach lub wydawnictwach Towarzystw, jak rozprawy i dzieła, ogłaszane osobno (…).” [26]

Chociaż można zrozumieć troskę redaktorów o zachowanie i promocję języka polskiego w czasach zaborów, to jednak ograniczenie się tylko do prac wydawanych po polsku, a więc trudniej dostępnych dla czytelników z innych stref językowych, daje tylko wyrywkowy obraz dokonań polskich uczonych i ich oddźwięku w świecie.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę Katalog był kontynuowany przez Polską Akademię Umiejętności.[27]Ostatni przedwojenny tom (tom 19), obejmujący lata 1931–1934, ukazał się w 1939 r. Po wojnie, przed wymuszonym przez władze zawieszeniem swej działalności, Polska Akademia Umiejętności zdążyła jeszcze opublikować tom 20, obejmujący wydawnictwa z lat 1945–1949. Brak jest zatem podobnie systematycznego ujęcia wydawnictw z lat 1935–1939. Dodajmy,  że duże znaczenie dla poszukiwania prac polskich fizyków ma takżeKatalog Wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, tom II, Wydawnictwa Wydziałów Matematyczno-Przyrodniczego i Lekarskiego, Kraków 1948.

Niedawno Biblioteka Narodowa w Warszawie rozpoczęła wydawanie Bibliografii Polskiej 1901–1939,[28] która jest traktowana jako kontynuacja Bibliografii Polskiej Estreichera. Prace są uszeregowane alfabetycznie, według nazwisk autorów, a więc inaczej niż w Katalogu  PAU, w którym istniał podział na kilkanaście dziedzin nauki, a alfabetyczne uszeregowanie według nazwisk autorów było stosowane osobno w każdym rozdziale.

W tej sytuacji istotnym uzupełnieniem niepełnego obrazu dokonań polskich uczonych są wydawnictwa zagraniczne. Trzeba tu wymienić wielotomowe Repertorium[29] Jeremiasa Davida Reussa, które obejmuje książki i artykuły wydane w XVIII wieku, niestety tylko te, które były wydawane przez akademie nauk i towarzystwa naukowe. Są tam więc prace członków gdańskiego Societas Physicae Experimentalis, a także Jana Kurdwanowskiego, który był członkiem Królewskiej Akademii Nauk w Berlinie, ale brak publikacji innych p olskich uczonych.

Bibliografię wieku XIX obejmuje 19 tomów monumentalnego dzieła Catalogue of Scientific Papers.[30] Istotną zaletą tego wykazu jest uwzględnianie artykułów (ale nie książek!) w wielu językach, nie tylko w angielskim, francuskim czy niemieckim – dominacja tych języków w tamtym okresie była jeszcze niewielka. Mamy więc tam wykazane artykuły z wydawnictw polskich: „Kosmos”, „Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego”, wydawnictwa Akademii Umiejętności w Krakowie, a nawet okazjonalne sprawozdania różnych szkół średnich. Brak jest natomiast polskich wy dawnictw z zaboru rosyjskiego, na przykład „Roczników Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk” i cenionego tygodnika „Wszechświat”, chociaż uwzględniono rosyjskojęzyczne wydawnictwa Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego.

Pod koniec XIX wieku, po dyskusjach i konsultacjach międzynarodowych, podjęto próbę kontynuacji dzieła Royal Society dla wydawnictw XX wieku. Ustalono, że każdego roku będzie się ukazywał International Catalogue of Scientific Literature w siedemnastu tomach odpowiadających przyjętemu podziałowi nauk ścisłych i przyrodniczych. W każdym roku tom A miał zawierać wydawnictwa z 60;matematyki, tom B – z mechaniki, tom C – z fizyki, tom D – z chemii, tom E – z astronomii itd. Już na początku pojawiły się opóźnienia, a potem publikowanie tomów tego imponującego w zamyśle wydawnictwa zostało znacznie zakłócone przez wybuch I wojny światowej. Po 1917 r. wydawnictwa tego już nie kontynuowano. Jeśli chodzi o fizykę, to ukazało się łącznie 14 tomów, przy czym tom 1 został wydany pod koniec 1902 r., a tom 14, ostatni, obejmujący prace z okresu od września 1914 r. do września 1916 r., ukazał się w październiku 1917 r.

Prace polskich fizyków można także znaleźć w wydawnictwach, w których obok tytułów zamieszczano krótkie abstrakty artykułów. Najbardziej znana w fizyce jest zapoczątkowana w 1898 r. seria „Science Abstracts” (w 1941 r. tytuł został zmieniony na „Physics Abstracts”). Ponadto trzeba wymienić niemieckojęzyczne „Beiblätter zu den Annalen der Physik” oraz sekcję streszczeń francuskiego periodyku „Journal de physique et le radium”.

Lepiej przedstawia się sytuacja, jeśli chodzi o okres 1945–1954, ponieważ jest dostępny wykaz prac fizyków polskich, opublikowanych w tym okresie.[31] Istnieją też fragmentaryczne spisy[32] z lat późniejszych, jak również spisy zamieszczane w artykułach biograficznych. Spisy te zawierają trochę błędów, powtórzeń i włączają niektóre prace popularne i przeglądowe, ale są nieocenionym źródłem informacji. Także niektóre uczelnie wydają bibliografie prac swoich pracowników.

Okazuje się, że nawet tak poważne wydawnictwo, jak „Physics Abstracts” nie jest wolne od niedoskonałości, albowiem w okresie międzywojennym dość wybiórczo zamieszczało informacje o publikowanych artykułach (nie chodziło bynajmniej o rangę czasopism, ponieważ były opuszczane np. niektóre prace z „The Physical Review”!). Podaję to jako ostrzeżenie dla innych, którzy zechcą wykorzystać to źródło dla swych zainteresowań historią fizyki. Najpewniejsze jest zatem żmudne przeszukiwanie czasopism i śledzenie prac oryginalnych.

Zbieranie materiałów do przedstawianej czytelnikom książki trwało wiele lat. Niektóre opracowania fragmentów historii fizyki w Polsce były już publikowane przy różnych okazjach. [33] Te moje opracowania zostały wykorzystane w obecnym tekście.

Powstanie tej książki nie byłoby możliwe bez wsparcia wielu osób, które służyły mi pomocą, dostarczyły wielu cennych informacji oraz unikatowych fotografii, a także zechciały przeglądać i komentować wstępne wersje poszczególnych rozdziałów. Osoby, którym składam za to serdeczne podziękowania to: Barbara Badełek, Andrzej Białas, Henryk Drozdowski, Alina Dudkowiak, Jerzy Garbarczyk, Stanisław Głazek, Tomasz Goworek, Stefan Jackowski, Andrzej Januszajtis, Marek Jeżabek, Janina Kamińska, Adam Kiejna, Jerzy Langer, Halina Lichocka, Piotr Malecki, Jakub Rembieliński, Krzysztof Rusek, Jerzy Sawicki, Józef Szudy, Paweł E. Tomaszewski, Adam Zakrzewski, Kacper Zalewski, Jerzy Żuk. Cenne fotografie przekazali mi również dawniej nieżyjący już Andrzej Hrynkiewicz, Eryk Infeld, Franciszek Kaczmarek, Marian Mięsowicz, Jerzy Mycielski, Jerzy Pniewski i Tadeusz Skaliński.

Z wdzięcznością wspominam sympatyczne kontakty z kierownikami Archiwów i Bibliotek instytutowych i uczelnianych. Dzięki osobom takim, jak Karolina Grodziska (Archiwum PAN i PAU w Krakowie), Elżbieta Lukierska (Archiwum Politechniki Wrocławskiej), Łukasz Ossowski (Biblioteka Instytutu Badań Literackich PAN), Maria Pawłow ska (Biblioteka Wydziału Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej UJ), Urszula Poślada (Archiwum UMCS w Lublinie), Birute Railiene (Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk w Wilnie), Anna Supruniuk (Archiwum UMK w Toruniu), w mojej książce mogło się znaleźć wiele cennych historycznych materiałów.

Jestem także wdzięczny za pomoc w uzyskaniu ilustracji, którą uzyskałem od wielu instytucji: Archiwum Politechniki Gdańskiej, Archiwum Politechniki Poznańskiej, Archiwum UW, Archiwum Uniwersytetu Wrocławskiego, Archiwum PTF, IF PAN, IFJ PAN, IFM PAN i Wydawnictwa UAM w Poznaniu.

Oczywiście odpowiedzialność za wszystkie błędy i niedociągnięcia w przedstawianej książce ponoszę tylko ja sam.

* * *

Oddając tę książkę Czytelnikom odczuwam niedosyt, ponieważ musiałem dokonywać wielu trudnych wyborów i nie udało mi się dostatecznie szczegółowo przedstawić wszystkich uprawianych w Polsce działów fizyki i wszystkich naszych ośrodków. Wszystkich P.T. Czytelników niezadowolonych z moich wyborów i z mojego ujęcia zagadnień proszę zatem o wyrozumiałość.

* * *

Dzięki grantowi uzyskanemu z Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki w Polskiej Akademii Umiejętności prowadzone są prace w celu wydania serii słowników biograficznych polskich uczonych w poszczególnych dziedzinach. Słowniki te z założenia będą obejmowały wszystkie osoby, które w jakikolwiek sposób zaznaczyły swój udział w danej dziedzinie.

Opracowywany pod moim kierownictwem Słownik biograficzny fizyków polskich obejmie zatem nie tylko pracowników wyższych uczelni i instytutów naukowych, ale również autorów podręczników i wyróżniających się nauczycieli. Słowniki biograficzne PAU będą obejmowały tylko osoby nieżyjące. Słownik biograficzny fizyków polskich będzie zawierał ponad 1300 biogramów, znacznie więcej niż można było uwzględnić w przedstawianej Czytelnikom książce, będzie więc jej uzupełnieniem.

[/tab]
[tab title=”Andrzej Kajetan Wróblewski”]

Andrzej Kajetan Wróblewski

[/tab]
[/tabs]

Historia fizyki. Od czasów najdawniejszych do współczesności