Informacja, wiedza, logika – Zbigniew Tworak

Nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicz ukazała się monografia pt. Informacja, wiedza, logika. Jej autorem jest prof. Zbigniew Tworak.

• Seria:Filozofia i Logika nr 127
• ISSN:0083-4246
• ISBN:978-83-232-3381-7
• Liczba stron:280

Informacja, wiedza, logika – Zbigniew Tworak

Wstęp

One is inclined to say: „Either it is raining, or it isn’t – how I know, how the information has reached me, is another matter.” But then let us put the ąuestion like this: What do I cali „infor­mation that it is raining”? (Or have I only information of this information too?) And what gives this ‘information’ the character of information about something? Doesn’t the form of our expres- sion mislead us here? For isn’t it a misleading metaphor to say: „My eyes give me the information that there is a chair over there”? (L. Wittgenstein Philosophical Imestigations, I, § 356)^[I].

Sloganem jest stwierdzenie, że żyjemy w epoce informacji – następczyni epoki rewolucji przemysłowej. Wyróżnia ją szybki wzrost potrzeb informacyj­nych (indywidualnych i zbiorowych) oraz uświadomienie sobie, że informacja jest równie ważnym czynnikiem sprawczym jak kapitał, praca, zasoby naturalne i energia. Jesteśmy zasypywani ogromną ilością informacji z wielu różnych źró­deł, wśród których World Wide Web zajmuje pierwsze miejsce. Rozwinął się nawet osobny i znaczący dla dochodu narodowego sektor gospodarki nazwany przez ekonomistę Fritza Machlupa „produkcją i dystrybucją wiedzy”. Informacja stała się towarem, który można kupić, magazynować i sprzedać. Towarzyszy temu bujny rozwój technologii informatycznych, pozwalających gromadzić in­formacje w dużych ilościach, przetwarzać i szybko przesyłać nawet na znaczne odległości. Ujmując rzecz ogólnie, informacja w charakterze conditio sine qua non wiedzy jawi się jako czynnik przetrwania i klucz do przyszłości.

Pojęcie informacji (oraz związane z nim pojęcia systemu i procesu informacyjnego) jest wszechobecne. Należy do podstawowych kategorii występujących zarówno w dyskursie naukowym (w informatyce, w naukach przyrodniczych i społecznych, w naukach technicznych rozwijających różne technologie tele­komunikacyjne oraz w filozofii, gdy charakteryzuje się proces poznania), jak i w dyskursie potocznym, gdzie pojawia się w najróżniejszych kontekstach. Ów stan rzeczy sprawia mylne wrażenie, że dobrze wiemy, czym jest informacja, i że dodatkowe wyjaśnienia dotyczące jej natury nie są konieczne lub nawet zbędne. Sprawa jest jednak bardziej złożona. Jak zauważył Mieczysław Lubański:

Nie dysponujemy do chwili obecnej „dobrą” teorią informacji (w najwęższym tego sło­wa znaczeniu), tj. teorią, która by dawała zadowalającą odpowiedź na pytanie: co to jest informacja, odpowiedź zgodną z naszymi intuicjami (Lubański, 1982, s. 75).

Od czasu napisania tych słów niewiele się pod tym względem zmieniło. Okazuje się, że istnieje wiele, nie zawsze zgodnych, sensów nazwy „informacja” – tworzą one swoistą mozaikę: bitraż. Z tego powodu pojęcie informacji jest jednym z najbardziej nieuchwytnych i spornych pojęć w nauce. Z jednej strony pojawia się tendencja do poszukiwania jego definicji zarazem jednoznacznej i uniwersalnej względem różnych dziedzin. Dąży się więc do wyodrębnienia jakiejś cechy lub zespołu cech wspólnych (istoty, sedna), które byłyby obecne w możliwie najszerszym spektrum „fragmentarycznych” pojęć informacji. Wskazuje się, że definicje informacji przystające do tylko jednej, wybranej dziedziny hamują szersze badania, zwłaszcza o charakterze ramowym, a ponadto nie integrują nauki – nie pozwalają w dostatecznym stopniu na przenoszenie wyników osiąganych w jednych dziedzinach na inne dziedziny. Przykładowo, w pierwszej połowie XX w. w związku z rozwojem technik telekomunikacyj­nych termin informacja był używany w celu opisania wymagań dotyczących realizowania transmisji danych czy komunikatów. Odnosił się do rozmiaru transmitowanego obiektu i ignorował przekazywaną zawartość (treść). Obecnie takie ujęcie jest zdecydowanie niewystarczające – równie ważne, a być może ważniejsze, są właśnie kwestie związane z treścią informacji i jej użytecznością. Wymusiło to potrzebę szerszego spojrzenia na pojęcie informacji. Wobec tego celowe i zasadne jest poszukiwanie możliwie ogólnej jego definicji. Z drugiej strony część badaczy uważa, że uniwersalna definicja informacji jest niemożliwa: pojęcie informacji – jako pojęcie elementarne – nie jest w pełni definiowalne.

Istnieje swoisty urodzaj prac poświęconych pojęciom informacji i procesu informacyjnego, podejmujących kwestie teoretyczne, metodologiczne i prak­tyczne. Różnorodność dyskusji sprawia wrażenie „Wieży Babel”, a nawet wy­wołuje odczucie stresu. W niniejszej książce przedstawione zostaną najważniej­sze formalne teorie informacji, które można uważać za klasyczne. Starałem się, aby była ona w miarę możliwości przystępnie napisana. Niemniej niezbędne jest pewne przygotowanie logiczno-matematyczne. Przedstawiona praca może być wykorzystana przez studentów kierunków filozoficznych oraz innych kierunków zainteresowanych zawartą w niej problematyką, zwłaszcza pojęciami informacji i wiedzy oraz ich powiązaniami.

Monografia została zorganizowana w następujący sposób. Po niniejszym wprowadzeniu, w rozdziale pierwszym przedstawiono trendy w rozumieniu terminu „informacja” oraz pewne próby systematyzacji teorii informacji. Roz­dział drugi poświęcony jest omówieniu dwóch teorii informacji, w których in­formację opisuje się w sposób czysto syntaktyczny (programowo pomija się jej aspekty semantyczne i pragmatyczne), traktując ją jako pewne mierzalne zjawi­sko fizyczne: matematyczną teorię komunikacji Shannona i algorytmiczną teorię informacji. Podczas gdy pierwsza teoria do określenia ilości informacji w komu­nikacie wykorzystuje pojęcie prawdopodobieństwa wybrania danego komunikatu z określonego zbioru możliwości, druga odwołuje się do struktury pojedynczego komunikatu poprzez określenie jego algorytmicznej złożoności. W rozdziale trzecim omówione są dwie teorie informacji semantycznej, a mianowicie kla­syczne ujęcie Rudolfa Camapa i Yehoshuy Bar-Hillela oraz wyrosła z jego kry­tyki teoria informacji silnie semantycznej Luciana Floridiego. Rozdział czwarty przybliża teorię Freda Dretskego, będącą swego rodzaju uzupełnieniem i rozwi­nięciem propozycji Shannona o aspekt semantyczny. W teorii tej nie tylko defi­niuje się pojęcie informacyjnej treści, ale także formułuje się pewne zasady opi­sujące przepływ informacji. Jest ona następnie wykorzystywana do rozwiązania pewnych problemów epistemologicznych. W rozdziale piątym omawia się nale­żącą do paradygmatu cybemetyczno-funkcjonalnego tzw. jakościową teorię informacji Mariana Mazura. W zamierzeniu jej autora ma ona nie tylko odpo­wiedzieć na pytanie, czym w istocie jest informacja, ale również wyróżnić jej rodzaje oraz ustalić, na czym polegają procesy informowania. Rozdział szósty dotyczy logik epistemicznych i doksastycznych, zarówno jedno- oraz wielo- podmiotowych, jak i statycznych oraz dynamicznych. Wielu autorów sugeruje bowiem, aby poszczególnym systemom tych logik nadać status „logik informa­cji”. Stany informacyjne podmiotów utożsamia się z zakresami możliwych świa­tów (sytuacji). W wersji dynamicznej opisują one informacyjne procesy, które prowadzą do aktualizacji owych zakresów: obserwacja, konwersacja, upublicz­nienie wiadomości itp. Można w oparciu o nie stworzyć formalne modele ko­munikacji. W szczególności przedstawiony zostanie klasyczny AGM-model zmiany przekonań, logika przekonań warunkowych i logika publicznych oznaj- mień. W rozdziale siódmym przedstawiono teoriosytuacyjne ujęcie informacji. Po prezentacji aparatury pojęciowej teorii sytuacji przedstawia się model prze­pływu informacji Davida Israela i Johna Perry’ego, wczesną teorię kanałów informacyjnych Jona Barwise’a oraz rozwiniętą teorię kanałów informacyjnych Jona Barwise’a i Jerry’ego Seligmana (zwaną „logiką systemów rozproszo­nych”). Podejmuje się również kwestię wykorzystania teoriosytuacyjnego ujęcia informacji do interpretacji semantyki dla logiki relewantnej. W zakończeniu przedstawiono jeszcze jedną teorię, a mianowicie ogólną (lub parametryczną) teorię informacji Marka Burgina. Można ją uważać za odpowiedź na wyzwanie znalezienia perspektywy jednoczącej różne podejścia do informacji, obejmującej swym zakresem spektrum różnorodnych zjawisk i procesów o informacyjno- -komunikacyj nym charakterze.

^[I] W przekładzie B. Wolniewicza słowo „information” jest tłumaczone jako „wiadomość”. Z tego powodu przytaczam tekst oryginalny.

Spis treści

Wstęp 9

Rozdział 1. Różnorodność pojęć informacji 13

1. O pojęciu informacji 13
2. Informacja i filozofia 20
3. Informacja i semiotyka 23
4. Trendy w rozumieniu informacji 25

Rozdział 2. Informacja w ujęciu syntaktycznym 45

• Matematyczna teoria komunikacji – podstawowe pojęcia 45
  • Model komunikacji Claude’a Shannona 46
  • Informacja i prawdopodobieństwo 48
  • Entropia informacyjna 53
  • Transmisja informacji 55
• Algorytmiczna teoria informacji 59

Rozdział 3. Teorie informacji semantycznej 68

• Teoria informacji semantycznej Rudolfa Camapa i Yehoshuy Bar-Hillela 68
• Teoria silnej informacji semantycznej Luciana Floridiego 74

Rozdział 4. Kauzalna teoria informacji Freda Dretskego 82

• Informacja 82
• Przepływ informacji. Treść informacyjna 84
• Informacja a wiedza 89
• Zasada dedukcyjnego domknięcia wiedzy 92
• Kontrfaktyczna analiza informacyjnej treści Jonathana Cohena i Aarona Meskina97

Rozdział 5. Jakościowa teoria informacji Mariana Mazura 99

Rozdział 6. Informacja jako zakres: logika epistemiczna i doksastyczna 108

• Standardowe systemy logiki epistemicznej/doksastycznej 109
  • Język 109
  • Semantyka 111
  • Bisymulacja 116
  • Systemy 118
  • Związek wiedzy i przekonań 126
  • Wiedza w grupie i wiedza grupowa 128
  • Dygresja na temat struktur informacyjnych Roberta J. Aumanna i gier 142
  • Kontrfaktyczna analiza wiedzy Roberta Nozicka 148
• Dynamiczne ujęcie wiedzy/przekonań 151
  • Klasyczny AGM-model zmiany przekonań 152
  • Ekspansja, kontrakcja, rewizja 152
  • Problem wyznaczania funkcji kontrakcji i rewizji 156
  • Charakterystyka zmian przekonań Adama Grove’a 157
  • Wybrane problemy teorii AGM 159
  • Logika przekonań warunkowych 162
  • Język 162
  • Semantyka 163
  • Wiedza a przekonania warunkowe 168
  • Aksjomatyka 169
  • Inne rodzaje przekonań 173
  • Logika publicznych oznajmień 174
  • Język 175
  • Semantyka 176
  • Aksjomatyka 180
  • Udana i nieudana aktualizacja 182
  • Przekonania warunkowe a publiczne oznajmienia 187
  • Pozyskiwanie informacji z omylnego źródła 188
• Podsumowanie 190

Rozdział 7. Teoriosytuacyjne interpretacje informacji 192

• Teoria sytuacji 192
  • Podstawy ontologiczne 192
  • Infony bazowe 194
  • Sytuacje i fakty 195
  • Infony parametryczne 196
  • Infony złożone 197
  • Sądy 198
  • Kolistość 199
  • Sytuacyjny model wspólnej wiedzy 204
  • Wypowiedzenia i ich treść 206
  • Typy sytuacji 206
  • Ograniczenia 207
• Teoria sytuacji a przepływ informacji 210
  • Model przepływu informacji Davida Israela i Johna Perry’ego 210
  • Wczesna teoria kanałów informacyjnych Jona Barwise’a 213
• Logika relewantna i przepływ informacji 215
  • Logika relewantna 216
  • Interpretacja Edvina D. Maresa 222
  • Interpretacja Grega Restalla 226
  • Negacja 229
  • Wiedza i relewantne struktury 230
• Rozwinięta teoria kanałów informacyjnych Jona Barwiese’a i Jerry’ego Seligmana 231
  • Klasyfikacja 232
  • Ograniczenia i teorie 235
  • Infomorfizm 236
  • System rozproszony i kanał 239
  • Przepływ informacji 243
  • Zasada przechodniości 246
  • Logika 246
  • Problem monotoniczności 248
  • Reprezentacje 249

Zakończenie. W stronę uniwersalnej teorii informacji 252

Bibliografia 262

Skorowidz pojęć 272

Skorowidz osób 277

Information, knowledge, logie (Summary) 279