Kognitywistyka. Słowniki społeczne, Tom XIII

Słowniki społeczne

Tom XIII: Kognitywistyka

Spis treści

• Słowo wstępu   |   7
• Wprowadzenie   |   9
• Andrzej Dąbrowski   |   Intencjonalność   |   13
• Paweł Fortuna, Zbigniew Wróblewski   |   Dusza   |   37
• Ewa Odoj   |   Problem oddziaływania psychofizycznego   |   57
• Marek Pokropski   |   Naturalizacja fenomenologii   |   77
• Jacek Bielas   |   Ucieleśnione poznanie   |   97
• Józef Bremer   |   Kognitywistyka społeczna   |   117
• Ewa Jaglarz   |   Zaburzenia mowy i języka   |   137
• Sławomir Sztajer   |   Religioznawstwo kognitywne   |   157
• Michał Wierzchoń   |   Substytucja sensoryczna   |   175
• Piotr Konderak   |   Semiotyka kognitywna: zwrot ku znaczeniu   |   191
• Łukasz Wiraszka   |   Językoznawstwo kognitywne   |   207
• Mateusz Hohol, Nina Bażela   |   Poznanie matematyczne   |   229
• Marek Lechniak   |   Logika współczesna i jej rola w naukach ścisłych oraz humanistycznych   |   249
• Anita Pacholik-Żuromska   |   Logiki niemonotoniczne w modelowaniu umysłu   |   271
• Andrzej Bielecki   |   Cybernetyka   |   289
• Andrzej Bielecki   |   Sztuczne sieci neuronowe   |   307
• Mariusza Flasiński   |   Sztuczna inteligencja   |   323
• Dariusz Adamek   |   Reakcje emocjonalne   |   341
• Mateusz Jarmużewski   |   Neurobiologiczne podstawy odpowiedzialności moralnej   |   363
• Aleksandra Kuzior   |   Technologie kognitywne   |   385
• Wykaz Autorów   |   403

Wprowadzenie

Od czasów Platona i Arystotelesa filozofia, a później także inne nauki poszukiwały odpowiedzi na pytanie o to, czym są stany psychiczne: myślenie, wola, emocje – i jak są one powiązane z naszym materialnym ciałem. Filozoficzne rozważania na ten temat zostały wsparte na przełomie XIX i XX wieku badaniami eksperymentalnymi w psychologii, prowadzonymi przez Wilhelma Wundta. Kolejna grupa psychologów eksperymentalnych, pozostająca pod wpływem Iwana Pawłowa i innych fizjologów, zaproponowała rewolucyjne przedefiniowanie stanów psychicznych jako obserwowalnych zachowań. Rozwijający się behawioryzm przyniósł ze sobą istotną zmianę spojrzenia na ludzką psychikę w stosunku do poprzednich perspektyw bazujących głównie na introspekcji. Negował on wartość pierwszoosobowych badań świadomego umysłu i przyjmował, że psychologia – jako dyscyplina naukowa skupiająca się wyłącznie na zachowaniach – powinna być uprawiana z trzecioosobowego punktu widzenia.

Kognitywistyka (cognitive science) jest dzieckiem lat 50. XX wieku, produktem czasów, kiedy psychologia, antropologia i lingwistyka na nowo redefiniowały metody i zakresy swoich badań, a informatyka i neuronauka powstawały jako odrębne dyscypliny naukowe i techniczne. Rewolucja poznawcza w psychologii była swoistą kontrrewolucją skierowaną przeciwko behawioryzmowi. Do łask wróciło pytanie o status badań pierwszoosobowych. Istotne zmiany zachodziły także w innych dyscyplinach. Noam Chomsky, współtwórca gramatyki transformacyjno-generatywnej, wniósł duży wkład w rozwój psycholingwistyki i informatyki. Popularność zdobywała cybernetyka Norberta Wienera, Marvin Minsky i John McCarthy pracowali nad sztuczną inteligencją, a Alan Newell i Herbert Simon używali komputerów do symulacji ludzkich procesów poznawczych. Alan Turing zaproponował test mający na celu określanie zdolności maszyny do posługiwania się językiem naturalnym, co miało pośrednio dowodzić opanowania przez nią umiejętności myślenia w sposób podobny do ludzkiego.

Dotychczasowe monodyscyplinarne badania naukowe nad świadomym umysłem i poznawaniem rzeczywistości zrodziły konieczność prowadzenia badań interdyscyplinarnych. Zaczęto budować maszyny, które dzięki prostemu zastosowaniu algorytmów były znacznie wydajniejsze w rozwiązywaniu skomplikowanych zadań obliczeniowych aniżeli ludzie. Rozwój technik neuroobrazowania pozwalał na obserwacje pracy żywego mózgu i skorelowanych z nim stanów psychicznych osoby. W lingwistyce i w filozofii zaczęto doceniać znaczenie i funkcjonowanie języka potocznego, tego, w którym pierwszoosobowo mówimy o sobie, o swoich stanach wewnętrznych i o stanach osób trzecich. W horyzoncie tych i innych badań naukowych pojawiła się kognitywistyka. Na pytanie o to, czym zajmuje się kognitywistyka, sztuczna inteligencja ChatGPT odpowiada:

Kognitywistyka jest interdyscyplinarną dziedziną nauki, która zajmuje się badaniem procesów poznawczych, czyli procesów związanych z przetwarzaniem informacji, myśleniem, uczeniem się, zapamiętywaniem, rozumieniem języka, podejmowaniem decyzji oraz funkcjonowaniem mózgu. Kognitywistyka łączy w sobie elementy psychologii, filozofii, nauk o komputerach, lingwistyki, antropologii, neurobiologii i innych dziedzin, aby lepiej zrozumieć naturę ludzkiego umysłu oraz inteligencji.

Precyzując pytania dotyczące poszczególnych nauk i ich roli w kognitywistyce, otrzymamy coraz dokładniejsze odpowiedzi.

Początkowo badania kognitywistyczne korzystały głównie z osiągnięć informatyki, w następnym okresie zaznaczyła się dominacja neurokognitywistyki, a w ostatnich latach dowartościowano rolę czynników społecznokulturowych w badaniach systemów poznawczych (powstała m.in. kognitywistyka społeczna). Zakresowo obszar badań kognitywistycznych obejmuje tematykę haseł zamieszczonych w niniejszym tomie Słowników. Chodzi o pole wspólne filozofii umysłu (philosophy of mind), psychologii poznawczej (cognitive psychology), nauk komputerowych (computer science), sztucznej inteligencji (artificial inteligence), nauk o układzie nerwowym (neuroscience) i innych. Interdyscyplinarny charakter kognitywistyki ukazuje się w jej metodycznym, interdyscyplinarnym podejściu do przedmiotu badań, co podkreślają autorzy poszczególnych haseł. Łączy ono analityczne metody badań obecne w naukach humanistyczno-społecznych i naukach formalnych (np. w logice, językoznawstwie teoretycznym) z postępowaniem przyrodniczo-eksperymentalnym znanym z biologii, psychologii i neuronauk. Wszystko to w połączeniu z badaniami nad rozwojem i coraz szerszym zastosowaniem sztucznej inteligencji w naszym życiu indywidualnym, społecznym, a także w przemyśle.

Poprzedniczką badań prowadzonych w obrębie kognitywistyki była cybernetyka. Wychodziła ona z założenia, że niezależnie od tego, czy system jest maszyną, organizmem żywym czy strukturą społeczną, to procesy związane ze sterowaniem i przetwarzaniem w systemie informacji i energii mają wspólne cechy. Współczesne badania kognitywistyczne nad intencjonalnością i emocjonalnością stanów psychicznych łączą przykładowo analizy dotyczące obserwowalnych zachowań osoby w otoczeniu społecznym z poszukiwaniem zmian zachodzących w odpowiednich obszarach jej mózgu. Często obszary te trudno jednoznacznie zidentyfikować, zakłada się więc, że zazwyczaj takie i inne części anatomiczne wchodzą w ich skład. Badania nad poznaniem matematycznym wykazały, że opiera się ono na ewolucyjnie starszych, uniwersalnych kulturowo systemach wiedzy wrodzonej, które wykształcają się wcześnie w toku rozwoju osobniczego. Religioznawstwo kognitywne bada procesy i mechanizmy poznawcze zaangażowane w tworzenie, przyswajanie i przekazywanie idei religijnych, sięgając do wiedzy o ewolucji ludzkiego umysłu, wiedzy o neuronalnych podstawach doświadczenia religijnego, a także badań nad interakcją umysłu z otaczającym światem. Badania kognitywne budują rozumienie wyrażeń języka naturalnego (potocznego) na lingwistycznych teoriach gramatyki, sprawdzają psycholingwistyczne hipotezy o procesach przetwarzania danych za pomocą badań eksperymentalnych. Odwołując się do neuronaukowych badań eksperymentalnych i komputerowo-lingwistycznych technik programowania (opierających się na sztucznej inteligencji), tworzą modele symulacyjne (tzw. modelowanie kognitywne).

Zakres tematyczny tomu Kognitywistyka pokrywa się z powyższymi, przykładowymi charakterystykami badań, stanowiąc zarazem interdyscyplinarną płaszczyznę wymiany myśli. Zawiera artykuły skupiające się na wymienionych powyżej przez ChatGPT obszarach kognitywistyki. Znajdziemy w nim hasła skupione na aspekcie filozoficznym (Intencjonalność, Dusza, Problem oddziaływania psychofizycznego, Naturalizacja fenomenologii), na naukach społecznych (Ucieleśnione poznanie, Kognitywistyka społeczna, Zaburzenia mowy i języka, Religioznawstwo kognitywne, Substytucja sensoryczna), na lingwistyce (Semiotyka kognitywna: zwrot ku znaczeniu, Językoznawstwo kognitywne), na logice i matematyce (Poznanie matematyczne, Rola i znaczenie logiki w naukach, Logiki niemonotoniczne w modelowaniu umysłu), cybernetyce i sztucznej inteligencji (Cybernetyka, Sztuczne sieci neuronowe, Sztuczna inteligencja), na neuronaukach (Reakcje emocjonalne, Neurobiologiczne podstawy odpowiedzialności moralnej) i na nowoczesnych technologiach (Technologie kognitywne).

Do współuczestnictwa w jego tworzeniu zostali zaproszeni wybitni naukowcy, specjaliści z kilku krajowych ośrodków naukowo-akademickich: Uniwersytetu Jagiellońskiego, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Politechniki Śląskiej w Gliwicach, Uniwersytetu Ignatianum w Krakowie oraz z Uniwersytetu w Windesheim.

Żyjemy w społeczeństwie, w którym cyfryzacja danych ma ogromny wpływ na każdy aspekt naszego życia: na to, w jaki sposób porozumiewamy się i utrzymujemy kontakty towarzyskie, jak pracujemy, uczymy się, dbamy o zdrowie i uczestniczymy w życiu politycznym, społecznym czy gospodarczym. Z jednej strony cyfryzacja obiecuje ogromne korzyści: np. lepszą opiekę zdrowotną, bardziej wydajną mobilność, efektywne używanie energii, poprawę prosperowania firm i przedsiębiorstw itp. Z drugiej strony niesie również złożone pytania, np. o możliwość nieuprawnionego dostępu do wrażliwych danych o naszym życiu i o kontrolę nad nimi. Co znaczy być racjonalną, wolną i świadomą osobą w świecie, który jako osoby dzielimy z roślinami, zwierzętami i z artefaktami będącymi wytworami sztucznej inteligencji? Na ile istotna jest wiedza pierwszoosobowa, do której często się odwołujemy przy zagadnieniach etycznych? Pojawiają się również pytania o możliwości identyfikowania wiedzy rzetelnej i o poszukiwanie prawdy wśród zalewu informacji. Aby odnieść się do tych i podobnych kwestii, konieczna jest wspomniana współpraca naukowców w obszarze kognitywistyki oraz jej dalszy i systematyczny rozwój.

Redaktor tomu

Józef Bremer

Tom słownika w wersji polskiej do pobrania: [PDF]