Profesor Paweł Zeidler – od logicznej rekonstrukcji teorii do semiotyki modelowania teoretycznego

Profesor Paweł Zeidler urodził się 3 listopada 1954 roku w Poznaniu. Studiował w latach 1973-1978 w Instytucie Chemii na Wydziale Matematyczno-Fizyczno-Chemicznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pracę magisterską Wpływ drgania wspomagającego na mieszanie się stanów elektronowych o różnych multipletowościach w obecności stężenia spin-orbita napisał pod kierunkiem prof. dr. hab. Jerzego Konarskiego. Pracę zawodową rozpoczął w roku 1978 w Instytucie Filozofii UAM jako asystent w Zakładzie Logiki i Metodologii Nauk. W roku 1985 uzyskał tytuł doktora nauk humanistycznych w zakresie filozofii na podstawie rozprawy Między historią a teorią nauki. Promotorem jej był prof. dr hab. Włodzimierz Ławniczak, a recenzentami prof. dr hab. Jerzy Kmita oraz doc. dr hab. Józef Misiek. Po uzyskaniu stopnia doktora wiatach 1985-1996 był adiunktem w Zakładzie Logiki i Metodologii Nauk. Stopień doktora habilitowanego uzyskał w 1994 roku na podstawie rozprawy Spór o status poznawczy teorii. W obronie antyrealistycznego wizerunku nauki.^[1] Recenzentami jej byli prof. dr hab. Ryszard Wójcicki, prof. dr hab. Wacław Mejbaum oraz prof. dr hab. Jerzy Kmita. W roku 1996 uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego, a w roku 2013 zwyczajnego. W latach 1996-1999 pełnił funkcję wicedyrektora do spraw naukowych w Instytucie Filozofii UAM. Od roku 1998 (po przejściu prof. Włodzimierza Ławniczaka na emeryturę) jest kierownikiem Zakładu Logiki i Metodologii Nauk w tymże Instytucie.

Profesor Paweł Zeidler od wielu lat jest członkiem Polskiego Towarzystwa Filozoficznego. Pełnił w nim funkcję sekretarza Oddziału Poznańskiego PTF, a także członka Zarządu ds. Olimpiady Filozoficznej. Należał do założycieli Sekcji Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych PTF, pełnił w niej funkcję wiceprzewodniczącego. Jako przewodniczący Komitetu Okręgowego Olimpiady Filozoficznej w Poznaniu dla Młodzieży Szkół Średnich Profesor zajmował się popularyzacją filozofii wśród młodzieży szkolnej. W ramach tej działalności współorganizował cykle wykładów z filozofii dla uczniów szkół średnich oraz współredagował trzy tomy tych wykładów. Przygotował niezwykle cenne (także dla wykładowców!) artykuły poświęcone problemom związanym z pojęciem prawdy, podejmując się karkołomnego wręcz zadania przystępnego wprowadzenia młodzieży w specjalistyczną i trudną dla niej problematykę semantyki logicznej oraz metodologii nauk^[2].

Dorobek naukowy Profesora obejmuje ponad siedemdziesiąt pozycji, w tym cztery książki. Był też współredaktorem ośmiu wydawnictw zbiorowych. Problematyka badawcza Jego prac obejmuje:

• filozofię nauki, a w ostatnich latach filozofię chemii,
• metodologię nauk empirycznych, zwłaszcza kwestie związane z modelowaniem teoretycznym,
• spór realizm-antyrealizm w filozofii współczesnej,
• semiotykę.

W każdym z wymienionych obszarów Profesor jest autorem publikacji będących twórczymi studiami wybranych problemów. Za osiągnięcia naukowo-badawcze był uhonorowany nagrodami Rektora Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (I i II stopnia).

Bardzo cenną sferą aktywności Profesora była Jego działalność dydaktyczna i wychowawcza. Prowadził wykłady obligatoryjne z podstaw metodologii, semiotyki logicznej oraz epistemologii z elementami filozofii nauki. Przez wiele lat z pasją i zaangażowaniem realizował wykład monograficzny Spór realizm-antyrealizm w dwudziestowiecznej filozofii nauki, który cieszył się dużym uznaniem wśród studentów Instytutu. Była to bowiem nie tylko autentyczna uczta intelektualna, ale także niebywała okazja do uczestniczenia w sporze o realizm „w czasie rzeczywistym”. Na szczególną uwagę zasługują prowadzone przez Profesora seminaria magisterskie i doktorskie. Efektem intensywnej ich działalności jest wypromowanie dziewięciu doktorów oraz powstanie blisko trzydziestu prac magisterskich pod Jego kierunkiem. Działalność dydaktyczna Profesora znalazła także uznanie władz akademickich w postaci nagrody I stopnia Rektora UAM oraz nagrody Dziekana Wydziału Nauk Społecznych UAM.

Żadne jednak formy działalności dydaktycznej i organizacyjnej Profesora nie mogą przysłonić Jego twórczości naukowej. Można ją z grubsza podzielić na trzy okresy. Niejako w naturalny sposób korespondują one z kolejnymi etapami Jego akademickiej i naukowej kariery. Na wczesnym etapie twórczości naukowej interesowała Profesora przede wszystkim specyficzna sytuacja, w jakiej znalazła się filozofia nauki po wykształceniu się historycznego nurtu badań nad nauką. Nurt  ten konkurował z wcześniej dominującym podejściem, które koncentrowało się na formalno-logicznej analizie wiedzy naukowej. Profesor zredukował rywalizujące nurty do dwóch programów badawczych: teorionaukowego oraz historycznego. W ich ramach przyjmuje się odmienne sposoby intepretowania faktów wziętych z naukowej praktyki badawczej. Zadaniem, którego realizacji podjął się Profesor w tym okresie twórczości, było poszukiwanie możliwości zbudowania pomostu pomiędzy konkurencyjnymi programami badawczymi. Materiałów do jego konstrukcji dostarczyły ustalenia Wolfganga Stegmiillera, który przedstawił eksplikacje głównych pojęć filozofii nauki Thomasa Kuhna, wykorzystując w tym celu aparat pojęciowy niezdaniowej koncepcji teorii naukowych zapoczątkowanej przez Josepha Sneeda. Zadanie zostało zrealizowane pomyślnie: „w aparacie teorii nauki przy wykorzystaniu operatorów logiki epistemicznej udało się uzyskać opis nauki zbliżony w wielu miejscach do tego, jakiego dostarczają badania historyczne”^[3]. Na szczególną uwagę z tego okresu twórczości Profesora zasługuje także studium Semantyczne konsekwencje formalnych eksplikacji teorii naukowych^[4]. Jest ono niezwykle pomysłowym i oryginalnym wykorzystaniem wyników badań metamatematycznych, koncepcji z zakresu semantyki logicznej oraz rozważań sięgających logiki tradycyjnej. Pozwoliło to na sformułowanie ważkiej i niezwykle ciekawej tezy: aksjomatyzacja teorii naukowych zawęża ich intensję, a rozszerza ekstensję, w porównaniu z przedaksjomatycznymi odpowiednikami tych teorii. Warte podkreślenia jest to, że analizy zawarte w tym artykule były zgodnie z nastrojem intelektualnym, jaki panował w ówczesnej zachodniej filozofii analitycznej (H. Putnam, N. Goodman, M. Dummett), choć prowadzone były w sposób niezależny. Dziś możemy jedynie westchnąć na myśl, że choć ten jeden numer Studiów Filozoficznych nie zamienił się na przykład w The Journal of Philosophy. Jednocześnie rozważania te prowadzą na ścieżkę, którą Profesor podążał w drugim okresie swojej twórczości.

W okresie tym na pierwszy plan wysuwa się problematyka dotycząca sporu o status poznawczy wiedzy naukowej, czyli kontrowersji realizm-antyrealizm we współczesnej filozofii nauki. Wybitnym osiągnięciem z tego okresu jest wspomniana już monografia Spór o status poznawczy teorii. Publikacja ta znalazła znaczny oddźwięk w krajowym środowisku filozoficzno-metodologicznym i jest stałym punktem odniesienia dla innych autorów podejmujących podobną problematykę. Profesor, wpisując się w dyskusje prowadzone przez najważniejszych filozofów nauki lat osiemdziesiątych XX wieku (N. Cartwright, B. van Fraassen, I. Hacking, L. Laudan, H. Putnam), wypracował własny wariant opcji antyrealistycznej w kwestii statusu poznawczego wiedzy naukowej. Przynajmniej dwie idee warto w tym kontekście wyróżnić. Pierwsza z nich, mająca charakter metafilozoficzny, dotyczy sposobu podejścia do sporu o realizm w filozofii nauki. Profesor zaproponował oryginalne kryterium wyboru pomiędzy różnymi stanowiskami w kwestii filozoficznej interpretacji wiedzy naukowej. Jest nim zasada minimalizacji założeń, sięgająca korzeniami zasady ekonomii myślenia.

Przyjęcie powyższej zasady jest równoznaczne z wyborem swoistego kryterium racjonalności w filozofii nauki. Wybór ten cechuje – rzecz jasna – arbitralność, niemniej prowadzi on do pożądanej, naszym zdaniem, konsekwencji. Umożliwia mianowicie ocenę argumentów stosowanych w celu uzasadnienia określonego stanowiska w filozofii nauki pod kątem niezbędności ich występowania^[5].

Zasada minimalizacji założeń, rozumiana jako reguła metodologiczno-praktyczna, ma za zadanie zracjonalizowanie sporu o status poznawczy wiedzy naukowej. W ten sposób spór ten nie redukuje się wyłącznie do artykulacji filozoficznej wiary uczestniczących w nim stron. Pozostaje przy tym sporem filozoficznym, ponieważ formułowane w nim argumenty nie mają charakteru rozstrzygającego.

Druga ważna idea kryje się w argumencie na rzecz opcji antyrealistycznej; dotyczy ona występowania teorii empirycznie równoważnych, ale alternatywnych pod względem postulowanych przez nie ontologii. Profesor przeanalizował sformułowania mechaniki nierelatywistycznej i relatywistycznej w aparacie pojęciowym standardowej i niestandardowej analizy matematycznej, a także w ramach alternatywnej teorii mnogości Petra Vopenki. Sformułowania te prowadzą do odmiennych ontologicznych ujęć ruchu i czasoprzestrzeni, ale są empirycznie równoważne. Jest to niewątpliwie silny oraz nietrywialny argument na rzecz stanowiska antyrealistycznego i zachowuje swoją moc do dziś.

Po publikacji Sporu głównym motywem twórczości Profesora stała się filozofia chemii. Równolegle, w szeregu publikacji podejmował problematykę dotyczącą modelowania teoretycznego w naukach przyrodniczych oraz roli metafor w praktyce badawczej tychże nauk. Różnorodność i wielowątkowość tych rozważań nie jest możliwa do zreferowania w ramach skromnego szkicu. O wszechstronności problematyki z zakresu filozofii chemii świadczy choćby zawartość książki Chemia w świetle filozofii. Studia z filozofii, metodologii i semiotyki chemii. Jest ona pierwszym w polskiej literaturze filozoficznej całościowym ujęciem problematyki z zakresu tej stosunkowo młodej dziedziny filozofii. Klasyczne dla filozofii nauki zagadnienia, choćby takie jak realność przedmiotów teoretycznych, kwestie redukcjonizmu czy teoretyczności, przedstawione są w „rewitalizującym” je ujęciu. Równie ważne są także wątki nowe, do których należy zaliczyć analizę semiotycznych aspektów modelowania teoretycznego w chemii współczesnej. Płyną z niej bowiem niebanalne wnioski filozoficzne. Eksploatowany (nierzadko bezkrytycznie) w literaturze filozoficznej przykład, że istotną, wewnętrzną własnością zapewniającą sztywne odniesienie przedmiotowe nazwy „woda” jest posiadanie struktury cząsteczkowej H₂0 okazuje się zupełnie nietrafiony. Przytoczmy odpowiedni fragment in extenso.

Struktura nie może być dłużej uznawana za tę własność bytów fizycznych, która przesądza o identyczności desygnatów danej nazwy, a zarazem ustala stałą więź między znakiem (nazwą zwyczajową, nazwą systematyczną, wzorem strukturalnym) a przedmiotem oznaczanym. Reprezentowanie tej własności przez wzory strukturalne jest mitem klasycznej chemii strukturalnej. Podważeniu ulega więc koncepcja semantyczna, która miała ratować stanowisko realizmu metafizycznego. Nie istnieje coś takiego jak istotna własność cząsteczek – ich struktura, która mogłaby być rozpatrywana niezależnie od wiedzy, jaką na jej temat posiadamy^[6].

Po raz kolejny Profesor formułuje silną, nietrywialną i konstruktywną argumentację. Jest ona wymierzona głównie w przyczynową teorię oznaczania, a ściślej rzecz biorąc przeciwko wykorzystywaniu owej koncepcji do analizy języka współczesnej nauki. W świetle tej argumentacji wiele modnych prac współczesnej filozofii analitycznej, które bazują na przyczynowej koncepcji oznaczania, okazuje się jałową spekulacją, zbędnym zadręczaniem nieważnymi problemami.

Należy także wspomnieć o autorskim podejściu Profesora do tematu modeli teoretycznych. W serii prac, których dotychczasowym zwieńczeniem jest monografia Models and Methaphors as Research Tools in Science. A Philosophical, Methodological and Semiotic Study of Science^[7], rozwija oryginalną koncepcję modeli informacyjnych. Sprzymierzeńcem Profesora jest oczywiście praktyka badawcza współczesnej chemii. Koncepcja modeli informacyjnych w dojrzałej postaci została wcześniej (przed wydaniem wspomnianej wyżej monografii) przedstawiona w artykule The Epistemological Status of Theoretical Models of Molecular Structure^[8]. Teza artykułu może początkowo budzić zdziwienie i wątpliwości: modele struktur cząsteczek związków chemicznych nie są de facto modelami strukturalnymi, lecz modelami informacyjnymi. Odbiła się ona echem w światowym środowisku filozofii chemii, a echo to zapewne długo jeszcze będzie wybrzmiewać. Nie pierwszy to zresztą światowy odzew, świadczący o odziaływaniu twórczości Profesora. Do napisanego wspólnie z profesor Danutą Sobczyńską artykułu^[9] w specjalnie na tę okazję przygotowanym komentarzu odniósł się Ian Hacking. Na tekst ten powoływali się także inni wybitni badacze: Roald Hoffman – laureat Nagrody Nobla z chemii oraz Japp van Brakel w czołowej dla filozofii chemii monografii Philosophy of Chemistry. Także wydana w 2004 roku praca zbiorowa Chemistry in the Philosophical Melting Pot współredagowana przez Profesora weszła do kanonu światowej literatury w zakresie filozofii chemii.

Naukowa twórczość Profesora oraz Jego podejście dydaktyczne cechują się precyzją myśli, konstruktywnym i konsekwentnym podejściem do formułowanej argumentacji, a także otwartością i wręcz niezmordowaną gotowością do dyskusji. Profesor nie zadowala się łatwymi rozwiązaniami trudnych problemów, nie ulega bezkrytycznie intelektualnym modom, jak i nie krępuje Go tradycja badawcza, w której wyrósł. Realizuje ideał badacza wnikliwego i krytycznego, otwartego i tolerancyjnego. Dla wielu jest autentycznym mistrzem, który niestrudzenie kształtował nie tylko ich warsztat filozoficzny, ale także naukowy obraz świata.

Jarosław Boruszewski, Zbigniew Tworak

Opracowanie na podstawie:

Jarosław Boruszewski, Zbigniew Tworak, Profesor Paweł Zeidler – od logicznej rekonstrukcji teorii do semiotyki modelowania teoretycznego [w:] Między filozofią a chemią. Księga Jubileuszowa dla Profesora Pawła Zeidlera. Red. J. Boruszewski, R. Kazibut, S. Leciejewski, T. Rzepiński, Z. Tworak, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań, 2019, s. 15-20. ISBN 978-83-232-3582-8

^[1] Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM, Poznań 1993.

^[2] „Cóż to jest prawda?” [w:] Zaproszenie do filozofii, red. K. Łastowski, P. Zeidler, Wydawnictwo Naukowe IF UAM, Poznań 2001, s. 35-48; „Nauka i prawda”, [w:] Tropami filozofii, red. K. Łastowski, P. Zeidler, Wydawnictwo Naukowe Humaniora, Poznań 2002, s. 31-45.

^[3] „Metody formalnej rekonstrukcji wiedzy naukowej a badania historyczne nad nauką”, Poznańskie Studia z Filozofii Nauki 1992, nr 12, s. 166. Praca opublikowana w 1992 roku, choć została oddana do druku już w roku 1987.

^[4] Studia Filozoficzne 1988, nr 5.

^[5] Spór o status poznawczy teorii…, s. 7.

^[6] Chemia w świetle filozofii. Studia z filozofii, metodologii i semiotyki chemii, Wydawnictwo Naukowe IF UAM, Poznań 2011, s. 150.

^[7] LIT Verlag, 2013.

^[8] Artykuł opublikowany w prestiżowym czasopiśmie z zakresu filozofii chemii Hyle 2000, vol. 6.

^[9] „The idea of realism in the new experimentalism and the problem of the existence of theoretical entities in chemistry” (wspólnie z D. Sobczyńską), Foundations of Science 1995/1996, no. 4, vol. 1.