Realizm Pierre’a Duhema

Monografia „Realizm Pierre’a Duhema” poświęcona jest prezentacji filozofii nauki tytułowego autora jako zorientowanej realistycznie w ramach sporu o status poznawczy teorii naukowych. Ten aspekt poglądów francuskiego klasyka stał się bowiem przedmiotem licznych nieporozumień, które leżą u sedna powszechnych, lecz błędnych ich interpretacji. Uzasadniając prezentowaną wykładnię stanowiska Duhema, autorzy rekonstruują źródła narosłych wokół niego nieporozumień oraz wchodzą w polemikę z alternatywnymi jego ujęciami. Równocześnie ta szczegółowa kwestia daje okazję do poruszenia szeregu innych, integralnie z nią związanych wątków filozofii nauki Duhema, jak m.in. problem prawdziwości teorii naukowych, wyjaśniania, intuicji metafizycznych o porządku Natury czy kolektywnego charakteru badań naukowych.

M. Kotowski, K. Szlachcic, Realizm Pierre’a Duhema, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2024

• Od autorów  7
• Wprowadzenie: Pierre Duhem jako współtwórca nowocze­snej filozofii nauki     11
  • Naukowy realizm a antyrealizm: Zarys sporu 21
  • Realizm naukowy a antyrealizm w odniesieniu do nauki  22
  • Realizm konwergentny i argument z sukcesu nauki 26
  • Krytyka realizmu konwergentnego 29
    • Argument z sukcesu nauki jako circulus in demonstrando  32
    • Niedookreślenie teorii przez dane doświad­czenia 33
    • Pesymistyczna indukcja 38
  • Ewolucja stanowiska realistycznego 39
  • Podsumowanie 49
• Powstanie i rozwój fantomu filozofii nauki Duhema 51
  • Filozofia Duhema a przemiany ideałów nauki 54
  • Przesunięcia znaczeniowe 57
  • Antyatomizm Duhema 62
  • Wpływ autorytetów 68
  • Duhem jako krytyk realizmu 76
  • „Ukryte motywy” Duhema 78
• Realizm Duhema 87
  • Rola Duhema pojęcia przyrody w jego filozofii nauki 89
  • Wyjaśnianie 92
  • Prawda 94
  • Społeczny charakter badań naukowych 97
    • Poszukiwanie nowej teorii: Duhem o problemie wyboru przez badacza hipotez wyjściowych 100
    • Kolektywny podmiot w konfrontacji z Naturą 105
    • Ewolucyjny charakter rozwoju wiedzy fizycznej: Problem ciągłości wiedzy naukowej  108
  • Teorie naukowe jako próby opisu rzeczywistości 110
  • Stanowisko Duhema na mapie sporu o realizm na­ukowy 119
• Między realizmem a antyrealizmem? 125
  • Ujęcie Ernana McMullina 126
  • Ujęcie Stathisa Psillosa (i wczesna interpretacja Krzysz­tofa Szlachcica)  133
  • Ujęcie Karen M. Darling 139
  • Ujęcie Sindhuji Bhakthavatsalam 144
  • Duhem między realizmem a antyrealizmem w inter­pretacjach polskich autorów  152
  • Duhema racjonalność działania 162
• Nie tylko Duhem: Francuscy konwencjonaliści o wartości poznawczej nauki  169
  • Konwencjonalizm a realizm 170
  • Henri Poincaré 172
  • Gaston Milhaud 179
  • Édouard Le Roy 184
• Słowo końcowe  197
• Bibliografia  199
• Indeks nazwisk  215

Link do pobrania książki: https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/171089/edition/132301

Od autorów

Pierre Duhem to autor, który bez wątpienia zasługuje na miano kla­syka oraz jednego z fundatorów współczesnej filozofii i metodologii nauk empirycznych. Formułując tę ocenę, nie tylko wskazujemy na wartość jego diagnoz metodologicznych, które zostały przyswojo­ne przez wielu późniejszych autorów, lecz także na wyrafinowanie jego ogólniejszej refleksji filozoficznej nad poznaniem naukowym. Niemniej powszechnemu obecnie uznaniu dla jego analiz z zakresu metodologii nauk empirycznych nie towarzyszy analogicznie wysoka ocena jego filozofii tychże nauk. Przeciwnie, od czasu publikacji jego głównych dzieł obejmujących filozoficzną refleksję na temat fizyki, astronomii i innych zaawansowanych teoretycznie dyscyplin empi­rycznych, opinie na ich temat pozostają w przeważającej mierze wyso­ce krytyczne. Co szczególnie interesujące, wiele z tych krytyk wyklu­cza się wzajemnie i nietrudno dostrzec, że środowisko filozofów nauki nie jest zgodne nawet w tak elementarnych kwestiach, jak umiejsco­wienie filozofii Duhema na mapie głównych stanowisk w refleksji nad nauką popularnych w ostatnim stuleciu. Podobna niezgodność opinii zauważalna jest również wśród autorów w pozytywny sposób nawiązujących do filozoficznych diagnoz autora La théorie physique. Son objet, sa structure.

Zasadniczym celem naszej pracy jest uzasadnienie takiego odczy­tania dzieła Duhema, które wskazuje na zdecydowanie realistyczną orientację jego filozofii nauki w sporze o status poznawczy teorii na­ukowych. Ten aspekt filozofii francuskiego autora stał się bowiem obiektem licznych nieporozumień, które leżą u sedna powszechnych, lecz błędnych jej interpretacji. Równocześnie ta szczegółowa kwestia daje okazję do poruszenia szeregu innych zagadnień integralnie z nią związanych, jak m.in. problem prawdziwości teorii naukowych, wyja­śniania, intuicji metafizycznych o porządku Natury czy kolektywnego charakteru badań naukowych.

By ukazać nasze dążenie do przedstawienia niearbitralnego cha­rakteru proponowanej wykładni stanowiska francuskiego teoretyka, omawiamy krytyczne odniesienia innych autorów do jego filozofii oraz alternatywne wobec naszej interpretacje. Liczymy na to, że nasza prezentacja ogólnej orientacji filozofii nauki Duhema może się okazać także pomocna dla tych wszystkich, którzy podejmować będą inne problemyjego filozofii oraz, szerzej, tradycji francuskiego konwencjonalizmu. Mamy również nadzieję dostarczyć Czytelnikom zaintereso­wanym genealogią współczesnego rozumienia poznania naukowego argumentów na rzecz tezy, że to, co nazywa się skrótowo nowocze­snym myśleniem o badaniach naukowych, w istotnych swych ele­mentach wywodzi się z formowanej na przełomie XIX i XX stulecia refleksji autora La théorie physique

Prezentowana monografia stanowi efekt współpracy w obszarze naszych zazębiających się zainteresowań badawczych w ramach fi­lozofii nauki oraz historii tej dyscypliny. Jej owocem był opubliko­wany w 2022 roku artykuł Deconstructing the Phantom: Duhem and the Scientific Realism Debate^[1], poświęcony problemowi umiejscowie­nia stanowiska Duhema na tle sporu realizm-antyrealizm w teorii wiedzy naukowej. Ponieważ forma artykułu narzuca istotne ogra­niczenia w zakresie rozmiarów tekstu, niniejszą pracę przygotowa­liśmy, by przedstawić obszerniejszą, a w niektórych fragmentach pogłębioną analizę tego zagadnienia ^[2].

[1]     M. Kotowski, K. Szlachcic, Deconstructing the Phantom: Duhem and the Scientific Realism Debate, „Foundations of Science” 27/4 (2022), s. 1453-1475.

[2]    Poza wspominanym artykułem w książce tej nawiązujemy i korzystamy z nie­których z wcześniejszych ustaleń i diagnoz formułowanych w naszych samo­dzielnych pracach, w tym: M. Kotowski, Realizm zreformowany. Filozofia Iana Hackinga a spór o status poznawczy wiedzy naukowej, Oficyna Naukowa PFF, Wrocław 2016; idem, Konwencjonalizm a realizm. Poincare i Duhem wobec statu­su poznawczego nauk przyrodniczych, „Przegląd Filozoficzny” 3 (2016), s. 103­118; K. Szlachcic, Filozofia nauk empirycznych Pierre’a Duhema, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2011; idem, Próba obrony realistycznej orientacji Pierre’a Duhema filozofii nauki, [w:] K. Zamiara (red.), O nauce i filozo­fii nauki. Księga poświęcona pamięci Jerzego Giedymina, Wydawnictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1995, s. 309-324. Pełna lista naszych prac wykorzystywa­nych w analizach stanowiska Duhema w sporze o realizm naukowy znajduje się w Bibliografii.