Rozum w zdrowym rozsądku – George Santayana

Niniejsza rozprawa George’a Santayany (1863–1952), należącego do najważniejszych amerykańskich filozofów XX wieku, stanowi pierwszą część cyklu The Life of Reason (1905–1906), jednego z dwóch, obok późniejszych Realms of Being (1927–1940), monumentalnych dzieł myśliciela. Na Życie Rozumu składają się tomy ukazujące przejawianie się rozumności w zdrowym rozsądku, społeczeństwie, religii, sztuce i nauce. […] Santayana stara się unikać metafizycznych skrajności materializmu i idealizmu i ujmuje ludzką rozumność jako efekt stopniowego rozwoju życia i zjawiającej się na pewnym jego etapie refleksyjności. „Życie Rozumu – pisze – to szczęśliwe zaślubiny dwóch elementów – impulsu i ideacji, które gdyby były całkowicie od siebie odseparowane, zrobiłyby z człowieka zwierzę lub szaleńca. Animal rationale powstało dzięki zespoleniu dwóch potworów. Stworzone jest z idei, które przestały być jedynie fantastyczne, i z działań, które przestały być bezcelowe”. Celem całego procesu jest pogodzenie tych dwóch porządków, co może nastąpić, gdy wszystkie działania człowieka staną się rozumne, a idee rozumu znajdą całkowite ucieleśnienie: gdy refleksja zostanie urzeczywistniona w działaniu, wszelkie działanie zaś przyniesie ze sobą szczęście, odnajdowane nie tylko w zaspokajaniu potrzeb witalnych, ale także w realizacji rozumnych ideałów. Taki stan byłby spełnieniem Życia Rozumu.

Ze Słowa od tłumaczy
Przekład i opracowanie – Adam Grzeliński i Krzysztof Wawrzonkowski

• ISBN:978-83-231-4812-8
• Rok wydania:2021
• Liczba stron:268
• Wydawca:Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
• eISBN:978-83-231-4813-5
• DOI:https://doi.org/10.12775/978-83-231-4813-5

Spis treści

Słowo od tłumaczy / 11

Wprowadzenie do Życia Rozumu / 15
Postęp mierzy się według stworzonego przez refleksję ideału – Refleksja, która jest skuteczna, jest rozumem – Życie Rozumu to nazwa wszelkiej praktycznej myśli i wszelkiego działania uzasadnionego owocami, które przynosi i które są dane świadomości – Jest kwintesencją sztuki – Ma ono naturalne podstawy, co pozwala je określić – Brak pożytku z nowożytnej filozofii – Pozytywizm nie stanowi pozytywnego ideału – Mityczny charakter filozofii chrześcijańskiej: przeinacza ona fakty i uwarunkowania – Liberalna teologia pełna przesądów wobec naturalnego świata – Myśl Greków bardziej rzetelna, gdy chodzi zarówno o fizykę, jak i o moralność – Heraklit i to, co bezpośrednie – Demokryt i to, co w naturalny sposób zrozumiałe – Sokrates i autonomia umysłu – Platon dał ideałowi pełny wyraz – Arystoteles dał mu naturalną podstawę – Filozofia jest więc kompletna, ale wymaga przeformułowania – Mity Platona zamiast fizyki – Arystotelejskie przyczyny celoweó Współczesna nauka może uniknąć takich wybiegów – Transcendentalizm prawdziwy, ale pozbawiony znaczenia – Czysto werbalna etyka – Spinoza i Życie Rozumu – Nowoczesne i klasyczne źródła inspiracji

Rozdział I. Narodziny rozumu / 43
Istnienie zawsze ma pewien porządek; zwiemy go chaosem, gdy nie daje się go pogodzić z jakimś wybranym przez nas dobrem – Absolutny porządek, czyli prawda, jest czymś statycznym, pozbawionym mocy, obojętnym – W doświadczeniu porządek jest relatywny w stosunku do dążeń, które określają moralny status wszystkich mocy – Odkryte uwarunkowania rozumu nie są jego początkiem – Pierwszy jest przepływ doznań – Życie utrwaleniem dążeń – Podstawowe dualności – Pierwsze poszukiwania. Instynkt jądrem rozumu – Lepsze i gorsze podstawowe kategorie

Rozdział II. Pierwsze kroki i pierwsze fluktuacje / 55
Marzenia przed myślami – Umysł wegetuje kontrolowany jedynie przez siły fizyczne – Wyłania się wewnętrzny porządek – Przyjemność samego istnienia – Przyjemność dobrem, ale nie dąży się do niej ani nie wspomina jej, chyba że zabarwi jakiś przedmiot – Podludzkie rozkosze – Życie zwierzęce – Rozpoznane na koniec przyczyny – Uwaga ukierunkowana bodźcami cielesnymi

Rozdział III. Odkrycie przedmiotów naturalnych / 69
Natura domem człowieka – Trudności w pojmowaniu natury – Transcendentalne wątpliwości – Myśl jest pewnym aspektem życia i ma przechodni charakter – Percepcja jest kumulatywna i syntetyczna – Nie potrzeba identycznego czynnika sprawczego – Przykład słońca – Jego pierwotnie boski charakter – Przeciwstawienie przyczyny i istoty – Zachłanność intelektu – Czy można poznać to, co transcendentne? – Czy można uchwycić to, co bezpośrednie? – Czy myśl jest pomostem pomiędzy jednym doznaniem a drugim? – „Mens naturaliter platonica” – Przypisanie rzeczom identyczności i niezależności

Rozdział IV. O pewnych krytykach tego odkrycia / 87
Psychologia jako rozpuszczalnik – Źle pojęta rola inteligencji – Wszelki krytycyzm jest dogmatyczny – Dobór hipotez – Krytycy to poprzebierani fanatycy – Nieuzasadniony sceptycyzm Hume’a – Kantowski substytut wiedzy – Fałszywa subiektywność przypisywana rozumowi – Chimeryczna rekonstrukcja – „Krytyka” jako słowo na temat architektury umysłu – Niespójności – Natura rzeczywistym system uwarunkowań – Sztuczny patos subiektywizmu – Berkeleyowska algebra percepcji – Horror fizyki – Moralna infantylność – Truizm i sofistyka – Rzeczywistość jest tym, co jako praktyczne stało się zrozumiałe – Próżne „rzeczywistości” i godne zaufania „fikcje” – Uwaga

Rozdział V. Unifikacja natury i odkrycie umysłu / 117
Słabość ujęcia natury przez człowieka – Jej jedność ma charakter idealny i daje się odkryć jedynie za pomocą stałej myśli – Umysł otrzeźwiającą pozostałością istnienia – Duchowy charakter umysłu – Zarówno hipostaza, jak i krytycyzm wymagają kontroli – Względna stałość przedmiotów i idei – Duch i rozsądek zyskują określenie poprzez odniesienie do natury – Niejasne pojęcia natury pociągają za sobą niejasne pojęcia ducha – Nauka redystrybuuje doznanie i ducha, będące życiem natury, ale im nie przeczy

Rozdział VI. Odkrycie innych umysłów / 133
Kolejnym tłem dla obecnego doświadczenia mogą być umysły innych – Krytyka dwóch tradycyjnych wyjaśnień owej koncepcji: analogii pomiędzy ciałami… – …oraz dramatycznego dialogu rozgrywającego się w duszy – Podmiot i przedmiot to terminy empiryczne, a nie transcendentalne – Przedmioty pierwotnie są przesiąknięte jakościami drugiego i trzeciego rzędu – Przeniesienie cech trzeciorzędnych – Hipotetyczny umysł składa się z trzeciorzędnych jakości postrzeganego ciała – „Żałosny błąd” czymś normalnym, a jednak w najzwyklejszy sposób błędnym – Przypadek, gdy nie stanowi to błędu – Wiedza odnosi zwycięstwo jedynie przypadkiem – Granice wglądu – Postrzeganie charakteru – Odgadnięte zachowanie, zignorowana świadomość – Niewiarygodna świadomość – Umysł metaforyczny – Podsumowanie

Rozdział VII. Zagęszczenia dyskursu i istnienia / 153
Tak zwane jakości abstrakcyjne są jakościami pierwotnymi – Jakości ogólne uprzednie w stosunku do poszczególnych rzeczy – W dyskursie takimi właśnie zagęszczeniami są uniwersalia – Podobne reakcje, połączone w jeden nawyk odtwarzania, rodzą ideę – Idee są idealne – Tak zwane abstrakcje to kompletne fakty – Rzeczy zagęszczeniami zagęszczeń – Idee są wcześniejsze w porządku poznania, rzeczy – w porządku natury – Kompromis Arystotelesa – Empiryczna stronniczość podkreśla styczność – Sztuczny rozwód logiki z praktyką – Ich wzajemne ograniczanie się – Racjonalistyczne samobójstwo – Wzajemnie dopełniający się charakter istoty i istnienia

Rozdział VIII. O względnej wartości rzeczy i idei / 173
Moralny ton poglądów wywodzący się z ich logicznej zasady – Zagęszczenia dyskursu wyrażają reakcje instynktowne – Podstawowy jest idealizm – Smutek naturalizmu – Dusza spokrewniona z tym, co wieczne i idealne – Jej brak doświadczenia – Spontaniczny platonizm – Jego absolutna wierność ideałowi – Równe prawa empiryzmu – Znaczenie logiki zależy od faktów… – …oraz od ich istnienia – Rozum i uległość – Dająca się zastosować myśl i rozjaśnione doświadczenie

Rozdział IX. Jak myśl może być praktyczna / 191
Funkcjonalne związki umysłu i ciała – Tworzą one jedno naturalne życie – Sztuczki, za pomocą których zostają one oddzielone od siebie – Świadomość wyraża witalną równowagę i uległość – Jej bezwartościowość jako przyczyna, a wartość jako wyraz – Pochód myśli jest automatyczny i dlatego wplątany w wydarzenia – Kontemplacyjna istota działania – Mechaniczna sprawczość czymś obcym dla samej istoty myślenia – Świadomość ma charakter transcendentalny… – …i transcendentny – Jest siedzibą wartości – Pozorna użyteczność bólu. Jego rzeczywista niemoc – Istniejąca już preformacja – Jej nieprzewidziane znaczenie – Doskonała funkcja nie jest nieświadoma – Pierwotna, nieokreślona etyka – Myśl entelechią bytu – Jej żywiołowość

Rozdział X. Miara wartości w refleksji / 217
Uczciwość hedonizmu – Niezbędne kwalifikacje – Osąd należy do woli – Niesprawiedliwość kryjąca się w reprezentacji – Estetyczne i spekulatywne okrucieństwo – Hipotetyczne wartości: ich niestałość – Metody kontroli – Przykład sławy – Nieproporcjonalnie duże zainteresowanie tym, co estetyczne – Irracjonalna wierność religii – Żałosne idealizacje – Nieunikniona impulsywność proroctw. Ich sprawdzianem poddany kontroli obecny ideał

Rozdział XI. Pewne abstrakcyjne uwarunkowania ideału / 235
Wynikiem ostateczny cel – Wymagania istotą ideałów – Dyscyplina woli. Wymagania stają się czymś praktycznym i spójnym – Naturalność ideału – Potrzeba jedności i ostateczności. Ideały bezprzedmiotowe – Darwin o zmyśle moralnym – Porównanie sumienia i rozumu – Rozum nie narzuca żadnej nowej ofiary – Dobra naturalne są osiągalne i zasadniczo zgodne – Harmonia – formalne i wewnętrzne dążenie rozumu

Rozdział XII. Zmienność i stałość natury ludzkiej / 247
Szanowana tradycja, zgodnie z którą ludzka natura jest niezmienna – Przeciwne poglądy. Ewolucja – Panteizm – Niestabilność ludzkiej egzystencji nie detronizuje jej ideałów – Filozofia absolutystyczna – ludzka i niepełna – Cała nauka wybawieniem chwilowych przemyśleń – Wszelka krytyka również – Początki nie są istotne – Funkcjonowanie ideałów – Można je przenosić na podobne istoty – Autorytet wewnętrzny – Rozum autonomiczny – Jego rozpowszechnienie – Naturalny dobór umysłów – Żywa stabilność – Ciągłość konieczna dla postępu – Granice zmienności. Duch dziedzictwa – Możliwość doskonalenia się – Natura i natura ludzka – Sformułowanie pojęcia ludzkiej natury – Jej konkretny opis przedmiotem kolejnych tomów