Sens metafizyki / ontologii. Przedmiot, metoda, koncepcja, uzasadnienie, krytyka

Dokonana przez Kanta krytyka metafizyki podcięła jej skrzydła, uznając, że nie jest wstanie wzlecieć do swojego przedmiotu, który leży poza granicami możliwego doświadczenia. Neopozytywiści jak Rudolf Carnap uznali nawet, że jest pozbawiona w ogóle sensu, stanowiąc substytut teologii, gdzie pozornie transcendentne źródła poznania zastępuje się w niej „naturalnymi, ale rzekomo trans‑empirycznymi źródłami wiedzy. Przy bliższym zbadaniu rozpoznać można tę samą treść, co w mitologii zamaskowaną zmieniającym się okryciem (…). Metafizyk wierzy, że przemierza terytorium, w którym chodzi o prawdę i fałsz. W rzeczywistości jednak nie stwierdza on niczego, a jedynie coś wyraża, podobnie jak artysta”. (R. Carnap, The Elimination of Metaphysics through Logical analysis of Language, tłum. S. Wszołek)

Przy wąskiej interpretacji sensu ograniczonego do danych zmysłowych i zasad logiki nie tylko zdaniom metafizyki go brakuje, ale również takim, za którymi opowiadali się krytycy metafizyki, pozytywiści, jak i szczególnie neopozytywiści, jak zasada weryfikowalności („sensem zdania jest metoda jego weryfikacji”). Wydaje się, że sens metafizyki uwidacznia się nie tylko poza obszarem racjonalnego dyskursu, ale również wprost z niego wyrasta. Już Nicolai Hartmann argumentował, że metafizyczne residuum pojawia się na zapleczu niemal każdej nauki szczegółowej i zawiera problematykę, którą stawia przed człowiekiem sam świat, której nie da się usunąć, ale można racjonalnie badać. I choć problematyka metafizyczna jest nieuchwytna „dla naukowej metody – przenika wszystkie dziedziny badania i sięga do postaw. Korzenie istnienia, sedno rzeczywistości, racjonalność i sens nie poddają się empirycznej metodzie, ale są obecne w każdym drgnięciu atomu, w każdym kwancie pola, w każdej próbie zrozumienia”. (M. Heller, Filozofia nauki. Wprowadzenie)

Mało tego, metafizyka w postaci ukrytych założeń, jak naturalizm ontologiczny, często jest już zawarta w swojej krytyce, wydaje się, że „metafizykę można zwalczać tylko inną metafizyką, spekulację – inną spekulacją”. Za krytyką dawnej interpretacji bytu, może kryć się nowa jego metafora, którą „nie jest już gradualny system wstępujących do absolutu doskonałości, nie jest nią też metafora płynącego z centrum światła lub ‘darowywania istnienia’, ale (…) jest nią natomiast metafora wielkiego fizycznego organizmu o różnych, subtelnych stopniach funkcjonalnej organizacji”. (S. Judycki, Co to jest metafizyka? Trzy wielkie koncepcje Zachodu)

Metafizyka dzięki swojej krytyce zmienia się i ciągle na nowo się odradza. I tak postulowane przez Kanta ograniczenie przedmiotu racjonalnego dyskursu do fenomenów otworzyło drogę fenomenologii (M. Heidegger, R. Ingarden, E. Lévinas, J.-L. Marion), „zwrot językowy” w neopozytywizmie do powrotu problematyki metafizycznej w filozofii analitycznej (P. F. Strawson, W.V.O. Quine, N. Goodman, M. Dummett), choć nie we wszystkich jej odmianach (deflacjonizm metafizyczny). Te dwa kierunki odmiennie widziały swój przedmiot badań i metodę, z jednej strony może nim być to, co jest bezpośrednio doświadczane i uchwytywane, a dalej opisywane i uzmienniane, a z drugiej ogólny schemat pojęciowy, za pomocą którego myślimy o świecie i analiza języka.

Odradzanie się metafizyki po kantowskiej, a następnie pozytywistycznej i neopozytywistycznej krytyce dokonuje się również w inne strony: logiki (K. Twardowski, S. Leśniewski), teorii przedmiotów (A. Meinong), ale też klasycznej teorii bytu w wydaniu neotomizmu (J. Maritain, É. Gilson, E. Coreth, M. A. Krąpiec), w oddaleniu od nauki w stronę intuicji i filozofii życia (H. Bergson), jak i odwrotnie, w kierunku różnego stopnia bliskości z naukami szczegółowymi, poczynając od filozofii procesu (A.N. Whitehead, Ch. Hartshorne) i metafizyki problemów (N. Hartmann), przez filozofów związanych z metafizyką nauki i metafizyką znaturalizowaną (M. Bunge, D.M. Armstrong, B. Ellis, K. Fine) czy aplikujących matematykę w swojej ontologii (A. Badiou), a kończąc na filozofujących fizykach (C.F. von Weizsäcker, R. Penrose). W świecie anglosaskim metafizyka krzepnie wokół nowych wersji klasycznych problemów, jak rodzaje bytów, identyczność i zmiana, konieczność i możliwość, uniwersalia i partykularia, przyczynowość, przestrzeń i czas (E. J. Lowe, M.J. Loux).