O mechanizmie rewolucji kwantowej i relatywistycznej w fizyce – Wojciech Sady
Na przełomie XIX i XX w. doszło do dwóch wielkich rewolucji w fizyce: mechanikę klasyczną zastąpiła teoria względności z jednej, a mechanika kwantowa z drugiej strony. Jak to było możliwe, że naukowcy zaczęli myśleć inaczej niż myśleli wcześniej? W obu przypadkach przełom dokonał się wyniku prac trzech pokoleń teoretyków (w przybliżeniu: Maxwell, Lorentz-Larmor-Poincaré, Einstein; Boltzmann-Planck, Einstein-Bohr, Heisenberg-Schrödinger-Dirac). Teoretycy pierwszego pokolenia, z zastanej wiedzy teoretycznej i nowych wyników eksperymentów wyprowadzili wnioski, które określić można mianem „anomalnych” (chodzi o anomalie teoretyczne, a nie doświadczalne). Stało się to poza zasięgiem ich świadomej kontroli; ich dociekaniami kierowały równania, mądrzejsze niejako od swych twórców i użytkowników. W drugim pokoleniu próbowano stosować te anomalne wnioski wraz z zasadami panującego stylu myślenia – ale musiano to robić w sposób eklektyczny, dokonując wyborów, gdyż wszystkich dostępnych na rynku idei twierdzeń stosować się nie udawało. Rewolucja naukowa dokonała się, gdy młodzi fizycy trzeciego pokolenia użyli niegdysiejszych „anomalnych” wniosków jako autonomicznych zasad – a uwzględniając kolejne wyniki eksperymentów zbudowali nowe naukowe programy badawcze.
