Teologia Arthura Peacocke’a. Filozoficzne i naukowe uwarunkowania

Wstęp

Teologia jako przestrzeń wypowiedzi o Bogu i nauka jako przestrzeń wy­powiedzi o świecie niemal w całej swojej historii wspólnego spotykania się do­świadczały w różnej intensywności zmiennych wzajemnych relacji. Wprawdzie tendencje izolacji czy nawet wrogości można było dostrzec w niedawnej prze­szłości, jednak wzajemne odniesienia, nacechowane współpracą i obopólnym dialogiem, miały również miejsce. Owszem, istniały próby zawłaszczenia lub eliminacji rywalizujących ze sobą rozwiązań, ale to raczej współdziałanie i wpływ różniących się hipotez tworzyły bogatsze wyjaśnienia. Według opinii podzielanej przez wielu filozofów nauki, a wyrażonej przez Michała Hellera, na­uki przyrodnicze (science) pomagają teologii dostrzec błędną aplikację tez fun­dowanych na antropomorficznych wyobrażeniach o Bogu, a z drugiej strony teologia może wskazać nauce szersze, bogatsze meta-konteksty jej wyjaśnień^[1]. Współcześnie coraz wyraźniej widoczne jest zainteresowanie – tak ze strony naukowców, jak i teologów – tematami, które umiejscowione są w pobliżu lub wręcz poza obszarami granicznymi przyjętej metodologii^[2]. Niniejsza książka stara się ukazać poszukiwania interpretacyjne jednego z czołowych przedsta­wicieli zajmujących się eksploracją przestrzeni granicznych nauk i teologii – Arthura Peacockea, biologa molekularnego i równocześnie anglikańskiego du­chownego, który w roku 2001 za swoje badania uzyskał prestiżową nagrodę Templetona^[3][4]. Wizja wspólnej naukowo-teologicznej drogi do zrozumienia, którą starał się ukazywać w swoich pracach, stanowi główne przesłanie jego twórczo­ści intelektualnej. Jako naukowiec i równocześnie teolog chciał dokonać uspój- nienia myśli teologicznej z naukowymi perspektywami współczesnych badań dotyczących np. możliwych rozwiązań genezy świata, wyjaśnienia powszechno­ści i różnorodności wierzeń religijnych, zależności i relacji między mózgiem a umysłem czy zakresu aplikacji filozoficznych koncepcji naturalistyczno- -redukcjonistycznych tak w naukach, jak i w teologii.

Arthur Robert Peacocke urodził się 29 listopada 1924 roku w mieście Wat- ford, około 30 km na północny zachód od Londynu. Otrzymawszy bezpłatne stypendium, uczęszczał do prestiżowej szkoły Watford Grammar School for Boys. Zaliczyła ona Peacockea do jednego z wielu swoich honorowych absol­wentów – Famous Old Boys^[5]. W roku 1942, zaciekawiony światem chemii, pod­jął studia w Exeter College na Uniwersytecie Oksfordzkim, które ukończył w roku 1946, otrzymując tytuł licencjata w dziedzinie chemii – Bachelor of Science (BSc). Kontynuując badania na Oxford Physical Chemistry Laboratory uzyskał tytuł Master of Science (MSc) oraz w 1948 roku obronił doktorat z bio­chemii fizycznej (DPhil). Wiatach pięćdziesiątych pracował w zespole brytyj­skiego noblisty z dziedziny chemii Cyrila Hinshelwooda nad tempem procesów związanych z rozwojem bakterii i ich hamowaniem przez niektóre substancje. W tym samym czasie podjął pracę na Uniwersytecie w Birmingham, gdzie przez 11 lat (1948-1959), początkowo jako asystent, a następnie adiunkt (Senior Lec- turer), kontynuował swoje badania. Specjalizował się w biologicznych makro­cząsteczkach i był pionierem wczesnych badań nad strukturą fizyczno-chemiczną DNA. Współpracował z laboratorium wirusologicznym Uniwersytetu Berkeley w Kalifornii i był członkiem zespołu, który zidentyfikował właściwości niedaw­no odkrytej struktury cząsteczkowej DNA. W latach 1959-1973 pracował jako wykładowca na Uniwersytecie Oxfordzkim oraz w St Peters College. Wykładał chemię fizyczną oraz kontynuował badania w dziedzinie biochemii. To właśnie w tym okresie, jak sam wspomina, „w wieku 48 lat naukowiec z Oxfordu stał się dziekanem z Cambridge”^[6]. W latach 50. XX wieku, nieusatysfakcjonowany wy­jaśnieniami podawanymi przez środowiska religijne odrzucił, jako zbyt naiwne, dosłowne tłumaczenia Pisma Świętego oraz chrześcijańską doktrynę o zadość­uczynieniu (jego odkupieńczej i zastępczej roli). Stał się łagodnym agnostykiem, wierzącym w możliwość odnalezienia satysfakcjonujących odpowiedzi na nur­tujące go pytania, dotyczące problemu zła, wyjaśnienia złożoności świata przy­rody i sensu istnienia człowieka. Brak zadowalających go rozwiązań przedsta­wianych przez duchownych w czasie kazań, stał się powodem podjęcia przez niego studiów teologicznych na Uniwersytecie w Birmingham. Zajmując się naukowo wstępnymi badaniami nad DNA porównywał związek między nauką a religią do relacji dwóch spiralnych nici tej cząsteczki. Uważał, że studia teolo­giczne, które rozpoczął, były konieczne, by odnaleźć uzupełniające perspektywy poszukiwania odpowiedzi na te same pytania, dotyczące natury istnienia, po­dejmowane przez nauki przyrodnicze. W roku 1971 uzyskał stopień licencjata z teologii i przyjął święcenia kapłańskie, stając się duchownym Kościoła Angli­kańskiego. Wtedy również została opublikowana pierwsza jego praca dotyczącą relacji nauki i religii: Science and the Christian Experiment. Od 1973 roku wy­kłada biochemię i teologię na Uniwersytecie Cambridge, pełniąc równocześnie funkcję dziekana Clare College. W ciągu jedenastu lat pobytu w Cambridge, po­głębiając swoje zainteresowania, prowadzi kursy na temat wzajemnych oddzia­ływań pomiędzy naukami przyrodniczymi a teologią. W 1978 roku został za­proszony do wygłoszenia wykładów Bamptona w Oxfordzie. W wyniku tych zajęć w 1979 roku została wydana praca Creation and the World of Science. W 1984 roku wraca do Oxfordu, gdzie przez dwie kadencje (1985-88; 1995-99) pełni funkcję dyrektora łan Ramsey Centre. Do dzisiaj ośrodek ten prowadzi badania nad wierzeniami religijnymi i koncepcjami teologicznymi w odniesie­niu do nauk ścisłych. Dostrzegając potrzebę intensywniejszego zaangażowania się teologów w prace badawcze nauk ścisłych zakłada w 1987 roku The Society of Ordained Scientists (S.O.Sc.), którego celem ma być „reprezentowanie Kościoła w naukach przyrodniczych i nauki w Kościele”^[7]. Pod koniec lat 80. XX wieku został, wraz z innymi naukowcami i teologami, zaproszony do współorganizo­wania watykańskiej konferencji naukowej w ramach obchodów trzechsetnej rocznicy publikacji dzieła Newtona Philosophiae Naturalis Principia Mathema- tica. To pierwsze spotkanie przerodziło się w cykl konferencji o wspólnym tytu­le Scientific Perspective on Divine Action, które – podejmowane przez ponad dziesięć lat pod auspicjami Watykańskiego Obserwatorium Astronomicznego i Kalifornijskiego Centrum do Badań nad Dialogiem pomiędzy Teologią i Nauka­mi Przyrodniczymi – stały się próbą uzgadniania perspektyw naukowych z twierdzeniami teologicznymi oraz miejscem poszukiwania wzajemnie zrozu­miałego języka wypowiedzi. Arthur Peacocke jako przedstawiciel łan Ramsey Centre brał czynny udział w konferencji w 1987 roku oraz kilku następnych: w 1993,1996 i 1998 roku. W 1993 roku królowa Elżbieta II mianowała go człon­kiem Order ofthe British Empire. W 2001 roku otrzymał nagrodę Templetona za postępy w pracach nad odkrywaniem i pogłębianiem relacji łączących teologię z naukami ścisłymi. Opublikowana pośmiertnie praca AU That Is: A Naturalistic Faithfor the Twenty-first Century (2007), przygotowywana w czasie jego choro­by, zawiera podsumowanie dokonań angielskiego teologa oraz krytyczne uwagi znanych teologów i naukowców. Arthur Robert Peacocke umiera 21 październi­ka 2006 roku w Oxfordzie na skutek rozwijającej się choroby nowotworowej.

Dorobek naukowy Arthura Peacockea, związany z poszukiwaniami wspól­nych przestrzeni nauk przyrodniczych i teologii, jest bardzo bogaty. Jest auto­rem kilkunastu książek oraz kilkudziesięciu artykułów dotyczących omawiane­go tematu. Jego intelektualna praca była wysoko uznawana w środowisku akademickim. Był znanym i cenionym uczonym zaangażowanym w poszukiwa­nia adekwatnych przestrzeni dialogu i współpracy pomiędzy teologami i na­ukowcami. Zygon Center for Religion and Science oraz Lutheran School of The- ology w Chicago zorganizowały sympozjum naukowe poświęcone dorobkowi pracy Arthura Peacockea – wieloletniego współpracownika tych instytucji. Od­było się ono 9 i 10 lutego 2007 roku a pełna relacja tego wydarzenia ukazała się w periodyku „Zygon” w marcu 2008 roku^[8]. Wśród prelegentów wystąpili m.in. łan Barbour, Philip Clayton, Ann Milliken Pederson i Nancey Murphy.

Zasadniczym celem niniejszej publikacji jest dokonanie krytycznej oceny filozoficznych przesłanek dla zredagowanej na ich podstawie chrześcijańskiej perspektywy teologicznej Arthura Peacocke a. Tak jak wielu współczesnych teo­logów, również on dostrzegał konieczność zmiany języka wypowiedzi teolo­gicznych, które nie powinny się opierać jedynie na arystotelesowskich lub neo- tomistycznych konstrukcjach filozoficznych. Zdaniem Peacocke a siatka pojęciowa używana do tej pory w teologii powinna ulec przekształceniu i zmia­nie. Możliwość taką widzi w dialogu, a nawet w pewnego rodzaju integracji dwóch, do tej pory idących oddzielnie, sposobów wyjaśniania świata. Według sugestii Peacocke a, utrzymując naukowy obraz można, za pomocą uzyskanych nowych środków, w sposób niesprzeczny z jego wewnętrznymi założeniami, wyrazić całą głębię chrześcijańskiej doktryny o stworzeniu świata i wcieleniu się Syna Bożego – Divine Action, Being and Becoming. Te centralne, najbardziej istotne i fundamentalne tematy chrześcijańskiego przekazu, zostają przez an­gielskiego teologa przedstawione w ramach wypracowanej przez niego perspek­tywy, w której założenia naukowe o naturalizmie i emergencji łączy z panente- istycznym obrazem działania Boga. Ideę tę w ukończonej formie przedstawia w swojej ostatniej publikacji Ali That Is: A Naturalistic Faith for Twenty-First Century, chociaż założenia i wstępne jej koncepcje ukazane są już we wcześniej­szych pracach. Peacocke uważa, że jest możliwe wyprowadzenie podstawowych twierdzeń chrześcijańskich z filozoficznego namysłu nad osiągnięciami nauk przyrodniczych. Wskazuje na możliwość niekonfliktowego wyłonienia się z tych nauk podstawowych tez teologicznych. Używa określenia „drogi od na­uki do Boga” („Paths from science towards God”^[9]), podkreślając w ten sposób niesprzeczność pomiędzy filozoficznymi założeniami obu dziedzin.

Książka ma na celu zweryfikowanie i ocenę tych filozoficznych uwarunko­wań. W pierwszej części omówione zostanie epistemologiczne ujęcie realizmu krytycznego aplikowanego w naukach przyrodniczych i ścisłych oraz w teologii. Peacocke będzie poszukiwał sposobu ustalenia filozoficznych założeń języka wypowiedzi, wyjaśniających omawiane dziedziny. Przyjęcie i zastosowanie w obu metodologiach łagodniejszej, mniej ontologicznej przesłanki epistemologicznej realizmu krytycznego, umożliwia obu stronom odkrywanie zachodzą­cych na siebie wspólnych przestrzeni badawczych. Według Peacockea praktyka metodologiczna tworzenia teoretycznych modeli naukowych może również z powodzeniem zostać wykorzystana w pracy teologicznej. Twierdzi, że dane formuły doktrynalne należy bardziej uznać za ulegające przekształceniom języ­kowym modele teologiczne niż za potwierdzone autorytetem Kościoła, i dlate­go niezmienne w swej formie, prawdy wiary. Sugeruje, że stosowana nie tylko w naukach przyrodniczych metoda „wnioskowania do jak najlepszego wyja­śnienia” (IBE) wspomaga w tworzeniu takich modeli teologicznych. Nie wcho­dzą one w bezpośredni konflikt z danymi naukowymi i jednocześnie wykorzy­stują ich potencjał eksplanacyjny w perspektywie teologicznej. Pod koniec pierwszego rozdziału zostanie przedstawiona propozycja Peacockea o wyłania­niu się przeredagowanej i zmienionej pod wpływem nauk przyrodniczych zre­widowanej teologii. Angielski badacz twierdzi, że – uwzględniając filozoficzną przesłankę epistemologiczną krytycznego realizmu, metodologiczną praktykę IBE oraz wykorzystując heurystyczne bogactwo użycia modeli w teologii – możliwe będzie opracowanie globalnej teologii łączącej powszechne, wieloreli- gijne poszukiwania sensu istnienia człowieka i świata.

W rozdziale drugim przedstawione zostaną główne idee filozoficzne zasto­sowane w proponowanej przez Arthura Peacockea konstrukcji przeredagowa­nej teologii. Angielski teolog korzysta z opracowań filozoficznych dotyczących np. wymagań naturalistycznych oraz metodologii redukcjonistycznej, stanowią­cych podstawę badań przyrodniczych. Jednocześnie, zgodnie z powszechną opinią, zauważa konieczność rozszerzenia procedur stosowanych w naukach przyrodniczych. Tak np. kosmologia, szczególnie mechanika kwantowa, zmie­nia dotychczasowe zdroworozsądkowe rozumienie czasu, przestrzeni i materii, a nauki neuroscience (kognitywistyka) wnioskują o naturalnej emergencji umy­słu oraz pojawieniu się świadomie przeżywanych własności subiektywnych. Obie dziedziny naukowe w swoich badaniach świata nieożywionego i organicz­nego korzystają w sposób intuicyjny i często wstępnie nieuświadamiany z po­mocy filozoficznych konstrukcji pojęciowych. To właśnie filozoficzne przesłan­ki, horyzont i tło akceptowanego paradygmatu, stanowią podstawę dla ustalenia głównych idei i celu badań. Bez filozoficznego doprecyzowywania języka pod­stawowych definicji oraz określenia siatki pojęciowej wyniki badań nauk przy­rodniczych byłyby nie tylko niezrozumiałe lub fałszywe, ale po prostu bezsen­sowne. Podobnie jak nauki science, dążąc do zrozumienia świata przyrody, nie mogą się obyć bez filozoficznych (meta-fizycznych) koncepcji, tak tym bardziej teologia, według wyraźnie artykułowanej opinii Peacockea, nie może pomijać wyników prac dziedzin przyrodniczych. Angielski badacz, akceptując podsta­wową metodologię nauk, proponuje jej rozszerzenie o przyjęcie perspektywy emergentystycznej oraz złagodzenie, według niego, zbyt mocno ontologicznych tez naturalistycznych. Twierdzenie o naturalnie wyłaniających się hierarchicz­nych systemach (monizm emergentny), w opinii Peacockea, w sposób heury­stycznie bardziej owocny ukazuje całe bogactwo świata organizmów żywych oraz ich wzajemne, splątane i nierozerwalne połączenia. Broniona przez niego wersja naturalizmu stanowi podstawę dla przeredagowywanych twierdzeń teo­logicznych. Taka idea naturalizmu teistycznego jest niezbędną dla jej autora konstrukcją filozoficzną, która łączy konieczne wymagania nauk (naturalizm) z teologicznymi twierdzeniami o działaniu Boga w świecie (teizm). Peacocke umieszcza monizm emergentny oraz naturalizm w szerszej niż dotychczas per­spektywie teologicznej. Koncepcja panenteistyczna, pomimo wyrażanych za­strzeżeń dotyczących zakresu oraz charakteru wewnętrznego powiązania, jest według niego lepszą opcją heurystyczną. Pozwala nie tylko na mniej konflikto­we niż w teizmie klasycznym, ale na bardziej spójne zastosowanie koncepcji i wyników prac badawczych nauk przyrodniczych w wypowiedziach i uzasad­nieniach tez teologicznych. Projekt panenteistyczny, jak zostanie to przedsta­wione, jest swoistą zmianą językowego paradygmatu stosowanego dotychczas w teologii. Ze względu na swoją obszerną metaforyzację pojęć według wielu jego zwolenników umożliwia łączenie przeciwstawnych tez i konstruowanie szerszych meta-przestrzeni dla tworzenia religijnych systemów teologicznych.

Ufundowana na trzech opisanych w rozdziale drugim filozoficznych prze­słankach w części trzeciej zostanie zaprezentowana wyłaniająca się z nich pro­pozycja teologiczna Arthura Peacockea. Ze względu na charakter publikacji oraz konieczność zachowania nie nadmiernej jej objętości przedstawione zosta­ną jedynie wybrane elementy tej konstruowanej perspektywy religijnej. Teolo­giczna aplikacja filozoficznych projektów może, jak czyni to Peacocke, obejmo­wać całość chrześcijańskiej (tutaj: anglikańskiej) perspektywy religijnej, chociaż głównym obszarem jego pracy jest teistyczna, a raczej panenteistyczna wizja świata przyrody. Dla angielskiego teologa najważniejszymi tematami wypowie­dzi o Bogu są obszary związane z kwestią stworzenia świata i człowieka, działa­nia Boga: z modelem Opatrzności, sposobem objawiania się, komunikacji i mo­dlitwy oraz z interpretacją życia, śmierci i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Arthur Peacocke, tak jak wielu teologów zaangażowanych w proces zbliżania i uspójniania perspektyw naukowych i religijnych, stoi na stanowisku nieinter- wencjonistycznej interpretacji działania Boga w świecie. Według tej koncepcji, wzmocnionej metaforami panenteistycznymi, Bóg może i działa na wszystkich wyłaniających się hierarchicznych poziomach złożoności. Objawianie się Boga odbywa się wewnątrz emergentnych systemów, zdolnych do odkodowania in­formacji w nich zawartych. Peacocke podkreśla, że istnieją szczególne miejsca i szczególne czasy, w których Bóg może intensyfikować swoje objawianie się, ale zawsze odbywa się ono za pomocą składników świata i jego wewnętrznych pro­cesów. Wyraża to poprzez aplikację terminu „sakrament” do elementów składo­wych całego świata. Wszechświat w tym ujęciu staje się zbawczym narzędziem Bożej Opatrzności, a obecność w nim wcielonego Syna Bożego jest jej natural­nym przedłużeniem. Dla angielskiego teologa narodzenie Jezusa Chrystusa nie jest wejściem Boga z zewnętrzności swojego bytu do wnętrza materialnego świata, tak jak – według jego opinii – ma sugerować klasyczna teologia, ale ra­czej jest wyłonieniem się i ucieleśnieniem ciągle obecnego i działającego w nim Stwórcy. Osoba Jezusa Chrystusa jest dla niego doskonałą ludzką egzemplifika- cją boskiego zamiaru stworzenia człowieka i jednocześnie przykładem możli­wego oraz dostępnego dla każdego człowieka, przemieniającego dialogu Boga ze swoim stworzeniem.

Ostatnia, czwarta część książki będzie dotyczyła analizy krytycznej wyżej omówionych, filozoficzno-naukowych założeń redagowanej teologii Arthura Peacockea. Ukazane zostaną odniesienia do różnorodnych polemik obejmują­cych trzy podstawowe założenia projektu angielskiego teologa i filozofa. Każde z nich może być odmiennie rozumiane w zależności od przyjmowanej opcji fi­lozoficznej. Wielość perspektyw i szkół filozoficznych, różnorodność rozwiązań fundowanych na odrębnych i często przeciwstawnych sobie przesłankach po­woduje, że nie jest możliwe w tak krótkim przedłożeniu ukazanie wszystkich zastrzeżeń kierowanych ku omawianym tutaj filozoficznym konstrukcjom ENP. Niektóre z nich dotyczą jednak ważnych kwestii, które nie mogą zostać pomi­nięte. Związane są one np. ze sporami dotyczącymi przyjmowanej metafizyki Boga i Jego przymiotami, aprobatą lub dezaprobatą nadzwyczajnego działania Boga w świecie, sensownością rozróżniania rzeczywistości nadprzyrodzonej (nadnaturalnej) od materialnej (naturalnej), konsekwencjami teologicznego ro­zumienia czasu i przestrzeni oraz założeniami odrębności ontologicznej umysłu i mózgu lub jego naturalnej emergencji. Tematy te, posługując się propozycją Imre Lakatosza, należą do wnętrza twardego rdzenia programów badawczych różnych systemów teologiczno-filozoficznych. Dokonując pewnego uproszcze­nia można stwierdzić, że teizm klasyczny, neotomizm, teizm otwarty, panente- izm, fenomenologia czy filozofia analityczna wypowiadają się odmiennie na temat wymienionych wyżej kwestii, stosując odrębne siatki pojęciowe i próbu­jąc przystosować je do współczesnego obrazu świata. Analiza uwarunkowań fi­lozoficznych teologii Arthura Peacockea będzie dokonywana w ramach przyj­mowanej i w większości podzielanej heurystyki dialogu i integracji lana Barboura. Wskazuje ona na możliwą zbieżność metod nauk ścisłych i teologicz­nych w próbie znajdowania meta-wyjaśnień odrębnych poszukiwań. Metafory- zacja języka, wykorzystywanie bogactwa zawartości pojęcia modelu, koncepcja przyczynowości rozszerzonej oraz teoria emergencji są, jak się wydaje, koniecz­nymi elementami poszukiwania dróg łączących teologię z naukami przyrodni­czymi. Prace filozoficzne angielskiego teologa, zaangażowanego w badania bio­logii molekularnej, wpisują się w sposób właściwy i obiecujący w ramy tego projektu badawczego Barboura.

Należy mieć na uwadze historyczną wymienność teorii i hipotez nauko­wych, które w przyszłości rozszerzą, zamienią lub zastąpią te obecnie stosowa­ne. Równocześnie, wraz ze zmianami projektów naukowych, nastąpią koniecz­ne przeformułowania wykorzystywanych koncepcji i przesłanek. To z kolei stanie się podstawą przyszłej pracy teologów w budowaniu nowych metafor i modeli teologicznych. Przedstawione w niniejszej publikacji przesłanki filozo­ficzne Arthura Peacockea mogą więc stać się propozycją poszukiwania nieco odmiennych konstrukcji teologicznych niż te prezentowane przez angielskiego teologa. Można w tym miejscu podkreślić za Michałem Hellerem, że przestrzeń świata teologii jest szersza niż przestrzeń świata nauk przyrodniczych. „Wszech­świat nauki i Wszechświat teologii nie pokrywają się: Wszechświat nauki jest tylko częścią Wszechświata teologii […]. Materialny świat z perspektywy teolo­gicznej jest więc bogatszy niż ten sam materialny świat widziany z perspektywy nauk empirycznych”^[10]. Wizja teologiczna wymuszana zmianami zawartości tre­ściowej nowych definicji będzie ulegała naturalnym przekształceniom. Jedno­cześnie można mieć nadzieję, podzielaną również przez Peacockea, że podsta­wowe treści przepowiadania chrześcijańskiego zostaną nie tylko zachowane, ale również znaczeniowo wzmocnione. Według niego obraz Boga Ojca, który jest źródłem i początkiem wszystkiego, co jest i co się staje, Jego Syna – ucieleśnio­nego Słowa oraz Bożego Ducha – siły uświęcającej i jednoczącej ludzi^[11], stanowi wyjątkowo chrześcijańskie rozumienie, które może być w sposób niesprzeczny z naukami przyrodniczymi przedstawiane i bronione. Twierdzenie o aktywnej, sakramentalnej obecności Boga w świecie oraz o ludzkiej zdolności do odkry­wania sposobów komunikowania się i nawiązywania intymnych relacji z Bo­giem stanowi natomiast fundamentalne przesłanie każdej, nie tylko chrześci­jańskiej religii. Jak wskazuje Peacocke, świat subiektywnie doświadczanej przestrzeni ludzkiej kultury i sztuki może zostać połączony i zintegrowany, tak z perspektywą teologiczną, jak i ze światem wyłaniającym się z nauk przyrodni­czych. Można mieć nadzieję, że w przyszłości intelektualna praca angielskiego biologa i teologa oraz jego filozoficzne intuicje staną się dobrą platformą starto­wą tworzenia wizji łączącej treści nauk z propozycjami teologicznymi.

^[1] M. Heller, Nowa fizyka i nowa teologia, Tarnów 1992, s. 71.

^[2] Zobacz: Lista naukowców zajmujących się związkami między religią a nauką, https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_scholars_on_the_relationship_between_religion_and_science. Pozycji książkowych jest bardzo wiele. Wymieniam jedynie niektóre prace i tłumaczenia w języku polskim: S. M. Barr, Współczesna fizyka a wiara w Boga, Wrocław 2003; R. Ciarkę, Nowe tajemnice Wszechświata, Kraków 2005; W. B. Drees, Nauka wobec wiary. Spory, debaty, konteksty, Kraków 2016; D. Edwards, Jak działa Bóg?, Kraków 2013; O. Gingerich, Boski Wszechświat, Warszawa 2013; M. Heller, Granice nauki, Kraków 2014; D. Lambert, Ryzy­kowne spotkanie teologii z naukę, Kraków 2018; J. C. Polkinghorne, Nauka i Opatrzność, Interakcje Boga ze światem, Kraków 2008.

^[4] Listę laureatów Nagrody Templetona można znaleźć na stronie: https://www.templetonpri- ze.org/templeton-prize-winners-2/.

^[5] Zob. https://www.watfordboys.org/Famous-Qld-Boys.aspx (dostęp: 1.12.20201).

^[6] FDD, s. 6.

^[7] Tamże, s. 17.

^[8] „Zygon” 43 (2008).

^[9] To tytuł jednej z jego książek.

^[10] M. Heller, Nowa fizyka i nowa teologia, Kraków 2012, s. 116.

^[11] DNB, s. 214-215.