Umysł wszechświata

Jednym z ważniejszych wyzwań, z którym ludzkość powinna się zmierzyć u progu nowego tysiąclecia jest pokonanie rzekomego konfliktu między nauką a religią, aby osiągnąć nowy stan owocnego dialogu i współpracy między nimi. Kluczowe do realizacji tego zadania jest odnalezienie wspólnej podstawy dla nauki i religii oraz analiza w jaki sposób mogą wzajemnie uzupełniać się dla dobra całej ludzkości. Jak wyraził to papież Jan Paweł II, jednym z głównych zadań kultury naszego czasu jest „integracja wiedzy w sensie syntezy, w której niezwykła całość wiedzy naukowej będzie mogła odnaleźć swoje znaczenie w ramach integralnej wizji człowieka i wszechświata, to znaczy w ordo rerum”[1].

Religia i nauka wzajemnie wiążą się ze sobą jako dwa bardzo różne, ale bardzo ważne czynniki naszej kultury. Każda z nich miała i nadal posiada decydujący wpływ na rozwój ludzkiej cywilizacji. W obecnym czasie, aby wspierać pragnienie świata bardziej ludzkiego i pokojowego wymaga się większego jeszcze zaangażowania w stronę jedności. Ale jedność to nie homogeniczność: zarówno religia jak i nauka powinny zachować swoją autonomię i odmienne cechy. To, co jest oczekiwane to nie ich utożsamienie, lecz ten rodzaj jedności bazujący na konstruktywnej i dynamicznej wymianie, który szanowałby odmienność i integralność każdego elementu indywidualnego[2].

Dialog między nauką a religią szczęśliwie napotyka dziś na kontekst kulturowy, który może być uznany za sprzyjający w wielu aspektach. Współcześnie kulturowy mit o rzekomej sprzeczności pomiędzy kosmowizjami naukową a religijną powoli zanika. Tak jak zauważał Vaclav Havel, prezydent Czech, staje się stopniowo coraz bardziej świadomi tego, że „wierze” nowoczesności – charakteryzowanej przez pryzmat czysto naukowej relacji ze światem – brakuje czegoś, co jest istotne dla osiągnięcia wewnętrznego aspektu rzeczywistości i aby stać się źródłem integracji i znaczenia. Żyjemy w kontekście kryzysu paradygmatu kulturowego. Nauka coraz bardziej uświadamia sobie swoje własne ograniczenia i konieczność oparcia o fundamenty, ale jednocześnie rzuca wyzwanie religii, wymagając od niej większego rygoru w przedstawianiu jej przesłania duchowego. To wyzwanie jest zbawiennym wezwaniem do większej powagi ze strony religii. W ten sposób nauka i religia są wezwane do poważnej refleksji filozoficznej i epistemologicznej oraz do budowania solidnych mostów, które umożliwią wzajemne słuchanie i ubogacanie się[3].

Charakterystyczna dla nauki służba prawdzie jest całkowicie zgodna ze służbą Prawdzie, która cechuje religię. Autonomia zdobyta przez naukę w nowożytnej kulturze jest całkowicie uzasadniona przez wymogi metod eksperymentalnych. Ale ta autonomia ma powód swego istnienia – poszukiwanie prawdy. I cel – służba ludzkości. W ten sposób nauka może odkryć swą bliskość z innymi drogami w zbliżaniu się do prawdy, a w szczególności z tymi, którzy poszukują prawdy o znaczeniu ludzkiego życia. Nauce bez religii byłoby trudniej pozostać wiernym własnemu zadaniu służenia ludzkości, ponieważ łatwo mogłaby zostać zredukowana do zbioru teorii, które byłyby szanowane jedynie ze względu na swą utylitarystyczną przydatność.

W tym znaczeniu chciałbym przywołać słowa papieża Pawła VI. Był to 1963 rok. Paweł VI, który niedawno został wybrany papieżem, po raz pierwszy przyjmował członków Papieskiej Akademii Nauk. Byłem tam obecny jako młody współpracownik Papieża. Paweł VI wyjaśnił, że czuł się „wzmocniony pewnością, że nasza religia nie tylko nie przedstawia żadnego sprzeciwu wobec studiowania prawd naturalnych, lecz… może promować badania naukowe, szanować ich wyniki i wspomagać, aby były stosowane dla większego dobra ludzkości”. A następnie dodał:

„religia, którą mamy łaskę wyznawać jest w rzeczy samej najwyższą nauką życia. W ten sposób jest najwyższych i dobroczynnym przewodnikiem we wszystkich obszarach, gdzie ujawnia się życie. Mogłaby się wydawać nieobecną, gdy nie tylko pozwala, ale kieruje naukowca do posłuszeństwa jedynie prawom prawdy. Ale przypatrując się temu z bliska zauważy się, że pozostaje u jego boku, zachęcając go w jego trudnym zadaniu wyjaśniania, zapewniając go, że prawda istnieje, że jest możliwa do odczytania, wspaniała, boska; i przypominając mu na każdym kroku, że myślenie jest narzędziem zdobywania prawdy i powinno być stosowane z takim szacunkiem wobec jego własnych praw, aby [naukowiec] odczuwał transcendentną odpowiedzialność na nim spoczywającą”[4]

Wydawać by się mogło, że religia jest nieobecna w nauce, ale tak nie jest. Właśnie w tym duchu Mariano Artigas podejmuje w tej książce wyzwanie do zbudowania takiego wydolnego połączenia, pewnego rodzaju mostu między naukami eksperymentalnymi a religią w ogólności. Jest to zadanie, które nie należy do łatwych, zwłaszcza jeśli ma się skrupulatnie szanować specyficzny charakter każdej z nich i metodologiczny brak ciągłości między nimi, który gwarantuje ich wzajemną autonomię. Dlatego w swojej ksiażce Artigas skupia się na założeniach nauki i implikacjach postępu naukowego, ukazując głęboką spójność tego rodzaju refleksji filozoficznej z perspektywą metafizyczną i religijną, w których aktywność boska i duchowość ludzka nadają głębszy sens wysiłkowi naukowemu.

Namysł Artigasa ma charakter filozoficzny, ale za punkt wyjścia nie obiera zasad metafizycznych. Raczej skupia się na pewnych stanach rzeczy, które powinny być traktowane jako założenia nauki, ponieważ są jej niezbędnymi warunkami: inteligibilność natury, zdolność ludzka do poznania porządku naturalnego, wartość zaangażowane w działalność naukową. Swoje zaś studium wieńczy refleksją o powiązaniach między tymi ogólnymi założeniami a osiągnięciami postępu naukowego. W istocie, fakt, że nauka działa i to tak dobrze powinien nieść głębokie implikacje dla naszego rozumienia i oceny uwarunkowań ontologicznych, epistemologicznych i etycznych, które czynią możliwą naukę.

Założenia nauki analizowane w Umyśle Wszechświata przy naiwnym spojrzeniu mogłyby się wydawać trywialne i niezasługujące na poważne badania; a jednak refleksja filozoficzna i teologiczna nad nimi nie jest w żadnym razie kwestią trywialną. Analizy Artigasa cechuje prostota i uczciwość, ale z pewnością nie są powierzchowne. Udaje mu się zbudować filozoficzny most, który służy do oparcia na solidnym fundamencie prawdziwego dialogu między nauką a religią. Zważywszy na nowość perspektywy, jej wewnętrzną wartość i rozległość horyzontów, które otwiera przed czytelnikiem, Umysł Wszechświata można uznać nie tylko za znaczący wkład, ale istotny postęp w obszarze współczesnego dialogu między wiarą a nauką.

Kard. Paul Poupard

Przewodniczący Papieskiej Rady ds. Kultury

[1] Jan Paweł II, Przemówienie do szwajcarskiego świata kultury, nauki i sztuki na Uniwersytecie we Fryburgu, 13 czerwca 1984 roku, nr 4; L’Osservatore Romano.English Weekly Edition, nr 27 (841), 2 lipca 1984, s. 3 [Insegnamenti di Giovanni Paolo II, VII, 1(1984), p. 1707].

[2] Por. Jan Paweł II, Przesłanie do George V. Coyne SJ, Dyrektora Obserwatorium Watykańskiego, 1 czerwca 1988, w: Robert J. Russell, William R. Stoeger, George V. Coyne (red.), Physics, Philosophy, and Theology: A Common Quest for Understanding, Vatican Observatory (rozpowszechnione przez University of Notre Dame Press), Vatican City State 1988, s. M1-M14.

[3] Por. Giovanni Battista Marini-Bettólo Marconi, Paul Poupard, (red.), Encuentro científico sobre: Science in the Context of Human Culture II. September 30 – October 4, 1991, “Pontificiae Academiae Scientiarum Scripta Varia”, Pontificia Academia Scientiarum – Pierre Téqui, Vatican City 1997.

[4] Papież Paweł VI, Przemówienie na sesji plenarnej Papieskiej Akademii Nauk, 13 pazdziernika 1963 roku, w: Discourses of the Popes from Pius XI to John Paul II to the Pontifical Academy of Sciences: 1936-1986, wersja angielska wydana przez o. Paula Haffnera, Pontificiae Academiae Scientiarum Scripta Varia, 66, Pontificia Academia Scientiarum, Vatican City 1986, s. 114.

Mariano Artigas

MARIANO ARTIGAS

Umysł Wszechświata

• ISBN: 978-83-231-3919-5
• Rok wydania: 2017
• Liczba stron: 556
• Nr wydania: pierwsze
• Wydawca: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Spis treści

Wstęp / 11
Wprowadzenie / 15

Część pierwsza. Nauka przekracza samą siebie

Rozdział 1. Przekraczając granice nauki / 23
I. Relacje między nauką a religią / 24
II. Przerwa metodologiczna / 30
1. Perspektywa naukowa / 30
2. Naturalizm: różnica czy konflikt? / 35
3. Filozofia jako pośrednik / 38
III. Zagadnienia graniczne / 41
1. Czy istnieją autentyczne zagadnienia graniczne? / 41
2. Połączenia subiektywne / 45
3. Częściowa zbieżność / 48
IV. W poszukiwaniu integracji / 52
1. Założenia i perspektywa ogólna / 52
2. Budując mosty / 58

Rozdział 2. Założenia i konsekwencje nauki / 61
I. Dlaczego założenia? / 62
1. Ogólne założenia nauki / 62
2. Nauka bez założeń? / 67
II. Badając założenia / 74
1. Realizm ontologiczny i epistemologiczny / 74
2. Założenia i granice nauki / 78
3. Nienaukowa podstawa nauki / 80
4. Czy nauka może wyjaśnić wszystko? / 84
5. Uzasadnienie zwrotne założeń badawczych / 87
6. Hipotezy filozoficzne w nauce / 91
7. Zadziwiająca skuteczność nauki / 9
III. Jakie założenia? / 95
1. Założenia w trzech wymiarach nauki / 95
2. Jaki rodzaj założeń? / 97
IV. Sprzężenie zwrotne postępu naukowego / 101
1. Jak działają założenia? / 101
2. Przewodnik budowy mostów / 106

Część druga. Samoorganizacja i działanie Boże

Rozdział 3. Kreatywność naturalna / 111
I. Naukowe poszukiwanie porządku / 112
1. Porządek naturalny / 112
2. Naukowe poznanie porządku / 119
3. Kosmowizje naukowe / 125
II. Kosmowizje i ich opis / 126
1. Od natury do historii / 126
2. Świat bez celowości / 133
3. Świat jako wzorzec liczbowy / 136
4. Ewolucyjny wszechświat / 140
5. Relatywny świat procesu / 142
III. Nowa kosmowizja naukowa / 144
1. Ujednolicony obraz świata / 145
2. Teorie morfogenetyczne / 148
3. Dynamizm naturalny / 152
4. Modelowanie / 155
5. Samoorganizacja / 159
6. Informacja / 163
7. Otwarty wszechświat / 170

Rozdział 4. Inteligibilność natury / 177
I. Świat samowystarczalny? / 178
1. Redukcjonizm ontologiczny / 178
2. Wszechświat samo-stworzony? / 185
3. Granice ewolucji / 189
4. Błędy naturalistyczne / 192
II. Nieświadoma inteligencja / 194
1. Racjonalność natury / 195
2. Teleologiczne mosty / 203
2.1. Teleologia zaktualizowana / 204
2.2. Teleologia naturalna: fakt / 207
2.3. Teleologia naturalna: wyjaśnienie / 213
3. Teleologiczne zagadki / 221
3.1. Fizyka i teleologia / 221
3.2. Biologia i teleologia / 227
3.3. Samoorganizacja i teleologia / 232
III. Boska sztuka / 234
1. Drogi działania Bożego / 234
2. Kontyngencja i boski plan / 240
3. Naturalna i boska kreatywność / 246

Część trzecia. Kreatywność naukowa i wyjątkowość człowieka

Rozdział 5. Czytając księgę natury / 253
I. Racjonalność nauki / 254
1. Naukowa wizja świata / 254
2. Postawa krytyczna / 261
3. Paradygmaty i rewolucje / 269
4. Programy badań naukowych / 275
5. Krytyka rozumu naukowego / 278
6. Rozwiązanie problemów / 280
7. Racjonalność: podsumowanie / 285
II. Trzy poziomy w nauce doświadczalnej / 287
1. Cel nauki / 287
2. Metody naukowe / 296
3. Konstrukty naukowe / 300
III. Zasięg nauki / 303
1. Czynniki konwencjonalne w nauce / 304
2. Obiektywność naukowa / 310
3. Prawda w nauce / 316

Rozdział 6. Człowiek w naturze / 325
I. Nauka, epistemologia i naturalizm / 325
1. Naturalizacja epistemologii / 326
2. Epistemologia ewolucjonistyczna / 332
3. Naturalizm metodologiczny / 337
4. Naturalizm antropologiczny / 340
II. Wartość poznania ludzkiego / 347
1. Nauka i fallibilizm / 348
1.1. Dwa rodzaje fallibilizmu / 349
1.2. Fallibilizm i racjonalizm / 352
1.3. Kreatywność naukowa i fallibilizm / 356
2. Niezawodność nauki / 361
2.1. Intersubiektywność / 363
2.2. Kontrola eksperymentalna / 365
2.3. Przewidywalność / 367
2.4. Postęp / 368
2.5. Poznanie wiarygodne / 371
3. Epistemologia otwarta / 373
III. Wyjątkowość człowieka / 377
1. Argumenty naukowe / 378
2. Immanencja i transcendencja / 382
3. Znaczenie nauki / 387

Część czwarta. Nauka i wartości

Rozdział 7. Wartości naukowe / 393
I. Dlaczego wartości? / 394
1. Nauka wolna od wartości? / 394
2. Autonomia nauki / 399
II. Oceniając wartości naukowe / 402
1. Nowe połączenia między nauką a etyką / 403
2. Etyczna podstawa nauki / 409
3. Struktura normatywna nauki / 411
4. Wartości poznawcze / 419
4.1. Wartościowanie i wybór teorii / 419
4.2. Wartość wartości naukowych / 421
4.3. Pluralistyczne cele w nauce? / 425
5. Nauka doświadczalna jako zadanie moralne / 429
III. Jakie wartości? / 436
1. Wartości konstytutywne / 436
1.1. Wartości poznawcze / 438
1.2. Wartości pragmatyczne / 441
2. Wartości instytucjonalne / 444
3. Wartości w czterech rodzajach aktywności naukowej / 418
3.1. Badanie / 449
3.2. Systematyzacja / 450
3.3. Przekazywanie / 451
3.4. Zastosowanie / 452
IV. Wartości naukowe i postęp nauki / 453
1. Implikacje epistemiczne / 453
2. Implikacje społeczne / 460

Rozdział 8. Znaczenie postępu naukowego / 465
I. Ponowne zaczarowanie świata / 466
1. Odczarowanie świata / 466
2. Ponowne zaczarowanie świata / 475
2.1. Ponowne zaczarowanie nauki / 475
2.2. Nauka postmodernistyczna / 480
2.3. Perspektywa holistyczna / 483
2.4. Nauka i myślenie mityczne / 485
3. Uaktualniając agendę / 487
II. Budując mosty / 488
1. Rekapitulacja / 488
2. Stosując kryteria naukowe / 490
2.1. Moc wyjaśniania / 492
2.2. Moc przewidywania / 495
2.3. Precyzja / 498
2.4. Różnorodność niezależnych prób / 500
2.5. Wzajemne wsparcie / 501
III. Dalsze perspektywy / 503
1. Zaangażowanie Boga w stworzenie / 503
2. Boskie plany / 508
3. Transcendencja Boga / 511
4. Boskie drogi na ziemi / 514
5. Małość i wielkość człowieka / 518
6. Naturalizm integralny / 521
7. Kreatywność: naturalna, ludzka i boska / 527

Bibliografia / 531
Indeks / 549