Odsłanianie fenomenu życia.

Profesor Marian Wnuk
jako filozof przyrody i przyrodoznawstwa

[tabs]
[tab title=”Zaproszenie”]

Dziekan Wydziału Filozofii
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II

zaprasza na uroczyste

Wręczenie Księgi Pamiątkowej

Panu Profesorowi
Marianowi Wnukowi

5 CZERWCA 2019

GODZ. 10.00, SALA 208GG

[/tab]
[tab title=”Odsłanianie fenomenu życia. Profesor Marian Wnuk jako filozof przyrody i przyrodoznawstwa”]

Odsłanianie fenomenu życia.

Profesor Marian Wnuk
jako filozof przyrody i przyrodoznawstwa

Albert Einstein, uosobienie współczesnych ideałów nauki, wyznawał tyleż pokornie, co jakby w uniesieniu prorockim: „Jednej rzeczy nauczyłem się w moim długim życiu: że cała nasza nauka w konfrontacji z rzeczywistością wydaje się prymitywna i dziecinna – a jednak jest to najcenniejsza rzecz, jaką posiadamy”^[1] . Nieprzypadkowo, czyż to nie kształtująca się od początków nowożytności nauka w znaczeniu science wyznacza standardy rzetelności naukowej, które często służą wartościowaniu dumnej przez wieki filozofii?^[2] To w duchu nauki szuka się ugruntowania dla takich subtelnych i wzniosłych zjawisk, jak myślenie, a nawet moralność, wartościowanie, sumienie . Choć zmieniają się paradygmaty, może niekiedy – jak chciał Thomas S . Kuhn – rewolucyjnie, to przecież coraz częściej w historii nauki narasta świadomość znaczenia „długiego trwania”, choćby w formie akcentowania roli „tradycji badawczych”, postulowanych przez Larrego Laudana. W tomie Progress and Its Problems. Towards a Theory of Scientific Growth (1977) wskazał on, że istotnym warunkiem postępu poznawczego jest wprowadzanie elementów nowych, ale przy zachowaniu, jako fundamentu, elementów starej formacji Jeśli nowsze rozwiązanie okaże się bardziej skuteczne, wówczas stopniowo się upowszechni^[3] .

Współczesna dominacja trzeciej kultury, która przenosi standardy metodologiczne właściwe naukom przyrodniczym na styl uprawiana humanistyki i nauk społecznych, a tym samym znacząco determinuje współczesną mentalność^[4], nie oznacza wszakże, że nauka winna zastąpić filozofię . Obok prób formułowania minimalistycznej filozofii naukowej^[5], uwidacznia się niebanalna próba uwiarygodniania ambitniej pojętej filozofii w formie rozmaicie pojętego „filozofowania w kontekście nauki”^[6] . Świadectwem takiej żywej obecności tego stylu filozofowania we współczesnym dyskursie intelektualnym, wyznaczonego rozważną próbą zespalania najnowszych dokonań naukowych, funkcjonujących choćby tylko w formie hipotez, z respektem wobec osiągnięć długiej tradycji maksymalistycznie pojętej filozofii klasycznej, która nie lęka się nawet uprawiania metafizyki^[7], jest dokonanie Profesora Mariana Wnuka . Jego droga naukowa jest świadectwem determinacji z jednej strony w zakresie twórczych poszukiwań, co nakazywało zmianę kierunków studiów i przedmiotu badań, a z drugiej – wytrwałości na ogromnie trudnej drodze podejmowania najbardziej podstawowych zagadnień na styku filozofii i przyrodoznawstwa . Dokonanie to jest bogate tematycznie, lecz jednorodne metodologicznie Wymagało ono olbrzymiej erudycji, a przy tym tyleż intelektualnej odwagi, co i ostrożności w podejmowaniu fundamentalnych kwestii, mających nadto istotne odniesienia światopoglądowe, a więc w służbie mądrości tak istotnej dla każdej indywidualnej egzystencji ludzkiej, jak dla formułowania podstaw kultury.

Początkowo Profesor Wnuk zamierzał zostać profesjonalnym przyrodnikiem, z odniesieniami technologicznymi . Po nauce w Technikum Chemicznym w Lublinie, ukończył na UMCS studia magisterskie w zakresie chemii, a następnie podjął w latach 1872-1975 pracę naukowo-dydaktyczną na uczelni technicznej, w ówczesnej Wyższej Szkole Inżynierskiej w Lublinie . Praca magisterska, o charakterze eksperymentalnym, ukierunkowana na wykorzystanie wyników w praktyce przemysłowej, dotyczyła kwestii z zakresu katalizy chemicznej (Termograwimetryczne badania sorpcji i desorpcji dwutlenku siarki na modelowanych kontaktach wanadowych) . Równocześnie ujawniła się w osobowości przyszłego Profesora Wnuka trwała żyłka organizatora nauki – już od szkoły średniej był członkiem Stowarzyszenia Inżynierów i Techników Przemysłu Chemicznego, na studiach zaś był m in prezesem studenckiego koła naukowego.

Starszy asystent, mający zainteresowania i predyspozycje pedagogiczne, zrezygnował jednak z pracy na uczelni technicznej, by pogłębić swoją formację intelektualną przez studia filozoficzno-przyrodnicze na Wydziale Filozofii KUL, po których związał się ściślej z tą uczelnią jako doktorant stypendysta (1979-1981), a następnie jako asystent w Katedrze Biologii Teoretycznej . Śladem swego promotora, ks prof Włodzimierza Sedlaka, wizjonera, teoretyka i po części terenowego przyrodnika, podjął badania teoretyczne z zakresu paleobiochemii, bioelektroniki, ewolucjonizmu i filozofii przyrody Stopień naukowy doktora nauk humanistycznych w zakresie filozofii uzyskał w roku 1984 na podstawie rozprawy Rola układów porfirynowych w ewolucji życia (w formie przetworzonej wydane jako t . 9 serii Z Zagadnień Filozofii Przyrodoznawstwa i Filozofii Przyrody, red . M . Lubański, S .W. Ślaga, Warszawa: ATK 1987) .

Od 1 października 1985 r. został zatrudniony w KUL na etacie starszego asystenta, a od roku 1987 pracował na etacie adiunkta . Wiedzę swą pogłębił na pięciomiesięcznym stażu naukowym w Department of Biology, Catholic University of America. Zaowocowało to rozprawą habilitacyjną Istota procesów życiowych w świetle koncepcji elektromagnetycznej natury życia. Bioelektromagnetyczny model katalizy enzymatycznej wobec problematyki biosystemogenezy (Lublin: RW KUL 1996) . Stopień naukowy doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie filozofii, uzyskany na Wydziale Filozofii KUL, zatwierdziła Centralna Komisja do Spraw Tytułu Naukowego i Stopni Naukowych w roku 1997. Od roku 2000 jest profesorem nadzwyczajnym KUL . W roku 2015 postanowieniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej uzyskał tytuł profesora nauk humanistycznych na podstawie monografii Geneza i rozwój idei elementarnej jednostki życia. W kierunku filozofii nanobiologii (Lublin: Wydawnictwo KUL 2013) . W latach 1998-2002 na Wydziale Filozofii był kierownikiem Katedry Biologii Teoretycznej, w latach 2002-2014 kierownikiem Katedry Filozofii Biologii, by od roku 2014 kierować Katedrą Filozofii Nauk Przyrodniczych

W niezwykle treściwym, ale nośnym treściowo Autoreferacie sporządzonym dla potrzeb procedur mających na celu uzyskanie tytułu profesorskiego Jubilat wyznaje, że jego

zainteresowania poznawcze ewoluowały i poszerzały się. Kierunek tych zmian przebiegał od jednej z wielu nauk przyrodniczych, jaką jest chemia i jej aplikacje w technologii chemicznej, poprzez przyrodoznawstwo obejmujące kilka dziedzin (paleobiochemia, biologia teoretyczna, bioelektronika, protobiologia), ku zainteresowaniom obejmującym filozofię (w szczególności filozofię przyrody ożywionej i filozofię biologii)^[8] .

Nie sposób nie skonstatować, że jest to zestaw nie tylko bogaty, ale wręcz imponujący, a równocześnie niezbędny ze względu na interdyscyplinarny charakter tak nakreślonych dociekań badawczych. Profesor Wnuk podejmuje zagadnienia filozoficzne pojawiające się w kontekście współczesnych nauk o życiu, zwłaszcza w zakresie „genezy życia i jego wczesnej ewolucji, jak również koncepcji bioplazmy, koncepcji elektromagnetycznej natury życia oraz różnych aspektów katalizy enzymatycznej (pochodzenie i ewolucja enzymów, enzymy jako nanoprocesory masy, energii i informacji oraz generatory kwantowe)”^[9] . Biologiczne problemy pojawiały się więc w kontekście interpretacyjnym chemii, fizyki, a z czasem coraz częściej – teorii informacji .

Efektem tej bogatej działalności badawczej, mierzonej etapami kolejnych awansów naukowych i zawodowych, były nie tylko trzy wspomniane rozprawy dyplomowe, lecz także m in trzy kolejne monografie, których jest współredaktorem z ks . W. Sedlakiem i Józefem Zonem: Perspektywy bioelektroniki. Zbiór prac dedykowany Profesorowi Włodzimierzowi Sedlakowi z okazji 70 rocznicy urodzin (Lublin: RW KUL 1984), Bioplazma. Materiały II Krajowej Konferencji nt. bioplazmy (Lublin: RW KUL 1988), Bioelektronika. Materiały VI Sympozjum (Lublin: RW KUL 1990) .

W podoktorskiej książce Rola układów porfirynowych w ewolucji życia Profesor Wnuk podjął centralny dla jego wczesnej twórczości wątek rekonstrukcji genezy i ewolucji molekularnej życia na przykładzie układów porfirynowych. Dowodził, że abiogeneza porfiryn przebiegała na glinokrzemianach z wykorzystaniem nowego czynnika energetycznego – prądu elektrycznego modelującego prądy telluryczne w glinokrzemianach protośrodowiska Na tej drodze mogły powstawać w plazmie elektronowej glinokrzemianów kompleksy porfirynowe z krzemem i glinem, które później brały udział w ewolucji biochemicznej od formy bardziej do mniej zredukowanej oraz w kierunku występowania jonów centralnych mających coraz większe zdolności donorowo-akceptorowe Profesor Wnuk sugerował także możliwość ewolucji biofizycznej tych układów oraz przedstawił hipotezę na temat poszukiwania nieznanych jeszcze układów porfirynowych w układach żywych, np . w bakteriach mających glinokrzemy oraz w ekstremofilach . Zasadnicza charakterystyka układów porfirynowych zasadzała się na opisie ich funkcji adaptacyjnych w ewolucji życia, głównie adaptacji biochemicznych i biofizycznych Obydwa typy adaptacji układów żywych są uzależnione od czynników fizycznych i chemicznych środowiska życia, co Profesor Wnuk pokazał, zestawiając odpowiednie parametry fizyczne i bioelektroniczne biologicznego ciała stałego z parametrami środowiskowymi, np zmiany temperatury środowiska są skorelowane z piroelektrycznymi cechami białek porfirynowych; zmiany ciśnienia są zaś skorelowane z piezoelektrycznymi cechami tych układów Nie można więc wykluczyć hipotezy, że własności adaptacyjne, biochemiczne i biofizyczne, układów żywych są związane z funkcjami bioelektronicznymi układów porfirynowych na submolekularnym poziomie organizacji układu żywego.

Badania Profesora Wnuka nad mechanizmem ewolucji układów porfirynowych rzuciły nowe światło na bioelektroniczne modele abiogenezy i koncepcji bioplazmy W tym kontekście Jubilat określił istotne warunki istnienia bioplazmy, np . ustalił warunki występowania stanu plazmowego w układzie porfirynowym oraz w biostrukturach większych od tego układu . Postulował możliwość interpretowania bioplazmy jako plazmy o gęstościach wahających się na granicy przejścia ze stanu zdegenerowanego do niezdegenerowanego gazu elektronowego Przedyskutował również możliwość istnienia w układzie porfirynowym plazmy nadprzewodzącej, spełniającej rolę czynnika porządkującego ruch elektronów w obrębie biostruktur supramolekularnych. Od strony metodologicznej praca ta ma charakter teoretyczny i wykorzystuje zasady aktualizmu i uniformitaryzmu, wnosząc, że teraźniejszość jest kluczem do poznania przeszłości . To teoretyczno-hipotetyczne ujęcie jest jednak zakorzenione w bogatym materiale empirycznym, wykorzystującym osiągnięcia nauk przyrodniczych o życiu . Wnioski są uargumentowane i bardzo ostrożne, stąd ta teoretyczna konstrukcja jest logicznie spójna W szczególności Jubilat ukazuje procesy ewolucyjne przejawów życia jako adaptacje biochemiczne i biofizyczne, w których biorą udział układy porfirynowe dające się wyjaśnić ich funkcjami elektronicznymi na submolekularnym poziomie organizacji systemów żywych . W poszukiwaniu mechanizmów tych adaptacji rozwinął model bioelektroniczny abiogenezy, podejmując próbę obliczenia i przedyskutowania warunków istnienia stanu plazmowego materii oraz oszacowania niektórych parametrów plazmy elektronowej pierścienia porfirynowego i zawierających go biomolekuł (np . gęstość plazmy elektronowej, częstość plazmowa elektronów)^[10] .

W rozprawie habilitacyjnej Istota procesów życiowych w świetle koncepcji elektromagnetycznej natury życia Profesor Wnuk podjął ponownie zagadnienie istoty życia na kanwie badań niezwykle ważnych procesów życiowych, tj . katalizy enzymatycznej i biosystematogenezy Sformułował nowy, bioelektromagentyczny model katalizy enzymatycznej, traktując biokatalizatory nie tylko jako generatory kwantowe biofotowów, ale jako nanoprocesory informacji . Fundamentalne mechanizmy katalizy zachodzą za pośrednictwem plazmy fizycznej lub bioplazmy Uwzględnienie tych aspektów nowego modelu pozwala na rozwinięcie koncepcji elektromagnetycznej natury życia w kierunku energetyczno-informacyjnym . W modelu tym Jubilat zwrócił uwagę na dwa istotne wątki filozoficzne . Dowodził, że bioelektroniczny aspekt procesów życiowych wskazuje na najniższy poziom uorganizowania procesów życiowych Uprawdopodobnił też hipotezę, że bioplazma jest stanem materii znamiennym dla organizmów żywych

Rezultatem tych dociekań było sformułowanie nowej koncepcji życia, według której

życie jest specyficzną informacją elektromagnetyczną, którą organizuje nośnik korpuskularny, znajdujący się w metastabilnym stanie wzbudzonym, dzięki czemu jest on zdolny do zainicjowania akcji laserowej Rezultatem tego jest przenoszenie informacji na inne nośniki, natury niekoniecznie elektromagnetycznej^[11] .

Z takiego ujęcia wynika wiele filozoficznych konsekwencji, a mianowicie:

1. Życie jako specyficzny rodzaj informacji może rozprzestrzeniać się dzięki indukowaniu procesów katalitycznych i sterowaniu nimi, tak że następuje przeorganizowanie systemów fermionowo-bozonowo-infonowych w samodzielne systemy jeszcze bogatsze w infony i bozony.
2. . Systemy ożywione różnią się od nieożywionych przede wszystkim jakością i ilością infonów.
3. . Życie na Ziemi wywodzi się z informacji, której nośnikiem było pole elektromagnetyczne . Pierwotnymi minimalnymi systemami żywymi były prawdopodobnie rezonatory wnękowe koherentnego promieniowania elektromagnetycznego w postaci makromolekularnych katalizatorów. Minimalnym systemem żywym nie jest więc komórka, ale układ o niższym stopniu złożoności, np makromolekuła.
4. Prawdopodobnie w cząsteczce katalitycznego pre-RNA realizowało się sprzężenie chemiczno-elektroniczne i cząsteczka ta była jednym z istotnych etapów rozwoju minimalnego systemu ożywionego.
5. Klasyczne rozumienie fundamentalnych procesów życiowych (określane jako „metabolizm”) należy zmienić, przesuwając akcent z katalitycznych procesów przemiany materii i energii na procesy przetwarzania informacji . Pociąga to za sobą hipotezę o istnieniu „organizmów” lub mechanizmów, które przetwarzają tylko informację i energię.
6. Rekonstrukcja genezy systemów życia (biosystemogeneza) w tym ujęciu wymaga uzyskania nowych danych empirycznych umożliwiających konfirmację nowych koncepcji, hipotez, teorii dotyczących możliwości istnienia i działania systemów (lub ich części) przekształcających informację, np biosystemy jako komputery fotoniczne i elektronicze lub najbardziej fundamentalne elementy jako nanoprocesory informacji.
7. W związku z tym Profesor Wnuk sformułował postulat wyodrębnienia dyscypliny naukowej – bioinfoniki (komplementarnej do bioelektroniki i biofotoniki) i infodynamiki jako analogonu elektrodynamiki i termodynamiki.
8. Bioelektromagnetyczny model katalizy enzymatycznej umożliwia wypracowanie kompromisowego stanowiska między skrajnymi stanowiskami filozoficznymi, między mechanicyzmem i witalizmem w sporze o naturę życia, akcentując z jednej strony informacyjny aspekt natury życia (przeciwko skrajnemu mechanicyzmowi), z drugiej strony bioplazmowy aspekt katalizy (przeciwko skrajnemu witalizmowi)^[12] .

Monografia Istota procesów życiowych w świetle koncepcji elektromagnetycznej natury życia jest więc kolejnym przejawem owocnego filozofowania w kontekście nauki . Profesor Wnuk wyprowadził wnioski filozoficzne z bogatego materiału danych naukowych, co określił słusznie jako przejaw stosowania „metody hipotetyczno-dedukcyjnej”, operującej „wnioskowaniem przez analogię”. To koherencyjne (holistyczne, systemowe) przedstawienie imponuje nie tylko bogactwem perspektyw badawczych – od biologii przez fizykę i chemię do nauk informatycznych – ale nade wszystko gruntownością analiz wykorzystujących precyzyjny język matematyki . Nic dziwnego, że Jubilat może stwierdzić, iż

formułuje i konfirmuje tezę, iż życie jest specyficzną formą istnienia informacji elektromagnetycznej i że genezy życia należałoby poszukiwać w informacji przenoszonej na nośniku elektromagnetycznym . Konfirmuje także tezę, iż pole elektromagnetyczne jest energetyczno-informacyjnym czynnikiem inicjującym i organizującym procesy życiowe^[13] .

Uprawnia to do stwierdzenia, że

dokonał próby połączenia w jedną, spójną w zasadzie całość to wszystko, co w tradycji filozoficznej i naukowej mogło wskazać na związki między światłem a życiem, między informacją różnie interpretowaną a życiem oraz między procesami natury elektrycznej i elektromagnetycznej a życiem^[14].

Bogaty dorobek piśmienniczy wzbogacił Profesor Wnuk po uzyskaniu stopnia naukowego doktora habilitowanego o monografię Geneza i rozwój idei elementarnej jednostki życia – w kierunku filozofii nanobiologii . Dokonanie to jest przejawem konsekwentnej postawy badawczej, a nie turystyki konferencyjnej, nakazującej chwytać coraz nowsze, aktualne wątki Jubilat rozwija systematycznie naczelny w jego działalności badawczej wątek, jakim jest tematyka bioelektronicznych aspektów zjawisk i procesów życiowych, powstawania i ewolucji życia oraz natury życia . O ile jednak we wcześniejszej praktyce badawczej przeważało ujęcie przyrodnicze, to osiągnięcia pohabilitacyjne są chyba bardziej filozoficzne i historyczne Profesor Wnuk podjął problematykę metodologiczną dotyczącą relacji inter- i transdyscyplinarnych między różnymi dziedzinami nauk biologicznych, w tym kwestii kryteriów demarkacji między nauką, para- i pseudonauką, istotnej w odniesieniu do teoretycznych rozważań natury życia (na przykładzie kontrowersji wokół bioplazmy) . Filozoficzny charakter ma tematyka dwudziestowiecznego mechanicyzmu w antropologii (np naturalistyczna filozofia umysłu), zagadnienie przyczyn upadku doktryny samorództwa czy bliska biologii teoretycznej tematyka minimalnego systemu żywego W szczególności ujęcie to wyraziło się w analizie natury zagadnienia przyczynowości ukazanej w perspektywie okazjonalistycznie pojętej metafizyki światła, zastosowanej w filozofii biogenezy i kwantowej logice życia . Istotnym elementem dorobku Profesora Wnuka jest zagadnienie atomizmu biologicznego, gdy w analizie natury życia wykorzystuje dane empiryczne sięgające wymiaru nanoskalowego . Co istotniejsze, formułuje własną wizję natury życia, zespalającą twórczo ujęcie biochemiczne z biofizycznym (fizyka kwantowa, ektromagnetyzm), nadto interpretowane w kategoriach informacji, gdy stawia zagadnienie komunikacji wewnątrzkomórkowej jako przejawu natury życia

To ukierunkowane historycznie dzieło filozoficzne i przyrodnicze, będące owocem ogromnej erudycji Jubilata, bogate faktualnie, ale przede wszystkim napisane w sposób rozumiejący, tłumaczy logikę zmieniających się koncepcji natury życia, od starożytności po ujęcia najbardziej aktualne. Wnikliwe ukazując powiązania wątków filozoficznych i naukowych, szczęśliwie unika uproszczeń, dowodząc ich wzajemnej inspiracji (np. w odniesieniu uwarunkowań filozofii Nikolasa Malebranchea) . Nie rzadko spotkać można sytuacje stosowania prostych ekstrapolacji danych naukowych do epatowania opinii publicznej szokującymi interpretacjami i to w zakresie prawd fundamentalnych dla nauki i filozofii, zwłaszcza gdy mają odniesienia światopoglądowe .

Fundamentalne pytania o naturę, genezę i ewolucję życia nadal inspirują filozofów do podejmowania kolejnych prób sformułowania nowych koncepcji uwzględniających wyniki dynamicznie rozwijających się nauk o życiu. Badania te są prowadzone zazwyczaj w kontekście problemu elementarności, tj odkrycia najprostszych składników rzeczywistości biotycznej lub elementarnych procesów życiowych Wyniki tych badań mają w odpowiednim świetle postawić problem natury, genezy i ewolucji . Przeświadczenie to, w istocie swojej filozoficzne, jest kierowane intuicją, którą wyraził prosto wybitny fizyk Richard P Feynman w słowach:

Gdyby cała nauka miała ulec zniszczeniu w jakimś kataklizmie i tylko jedno zdanie można by uratować i przekazać następnym pokoleniom, jakie zdanie zawierałoby największą ilość informacji w możliwie najmniejszej liczbie słów? W moim przekonaniu byłoby to zdanie formułujące hipotezę (lub rzeczywistość, jeśli wolicie tak to nazwać) atomistyczną, że wszystko składa się z atomów^[15] .

Wcześniejsze próby odpowiedzi uwzględniały fakty z obszaru „średnich wymiarów” (biologia organizmu, fizjologia, anatomia itd . ) i to na bazie tych informacji były formułowane pojęcia, twierdzenia i argumenty Mikroświat był zamknięty przed empiryczną eksploracją, chociaż były podejmowane próby teoretycznego sformułowania koncepcji najniższego poziomu ontologicznego świata żywego. Dopiero w XX wieku granica dostępnego empirycznie świata żywego zaczęła się systematycznie przesuwać aż do wymiarów rzędu „nano”, co spowodowało, że doktryna atomizmu biologicznego zyskała nowe, interesujące dane empiryczne Postęp badań empirycznych nie rozstrzygnął jednak podstawowych problemów teoretycznych i pojęciowych . Teoria atomizmu biologicznego była przede wszystkim konstrukcją filozoficzną, a nie precyzyjnie sformułowaną teorią empiryczną Wymagała ona innego typu badań, innych metod i pojęć, które może zaoferować jedynie filozofia przyrody i filozofia biologii Poszukiwania minimalnej jednostki życia („atomu życia”) napotykają ograniczenia schematów pojęciowych ujmujących przede wszystkich świat „średnich wymiarów” biotycznych . Podstawowe pojęcia biologiczne (naukowe i filozoficzne), takie jak organizm, życie, materia ożywiona, metabolizm, reprodukcja, nie dają się prosto zastosować do danych z biotycznego mikroświata . Nowe odkrycia z tego świata domagają się redefinicji podstawowych pojęć i nowych filozoficznych interpretacji w formie ontologicznych modeli świata ożywionego . Analogiczna sytuacja wystąpiła wcześniej na terenie atomizmu fizykalnego, gdzie mechanika kwantowa zrodziła wiele problemów pojęciowych i interpretacyjnych, wynikających m in z ograniczoności filozoficznych schematów pojęciowych dostosowanych do „świata średnich wymiarów”. Inaczej już należało formułować koncepcje determinizmu, przyczynowości, czasu, materii i przestrzeni

W zarysowanym kontekście problemowym monografia Profesora Wnuka Geneza i rozwój idei elementarnej jednostki życia stanowi oryginalną próbę charakterystyki granicy mikroświata biotycznego Nade wszystko nie można nie podkreślić, że jest to pierwsza w literaturze światowej praca, która tak szeroko referuje, systematyzuje i proponuje kierunki nowych badań naukowych i filozoficznych w tym zakresie . Jubilat szeroko przedstawia historyczny kontekst doktryny atomizmu biologicznego (lub szerzej: koncepcji elementarnych składników rzeczywistości biotycznej), począwszy do Anaksagorasa, Leukipposa, Demokryta, przez św. Augustyna, alchemików, Giordana Bruno, Roberta Boyle’a, Pierre’a L . de Maupertuisa, Georgesa L . de Buffona, Theodora Schwanna, Matthiasa J. Schleidena, a kończąc na współczesnych odkryciach w biologii molekularnej, wirusologii i nanobiologii

Punktem odniesienia najnowszych badań biologicznych, pośrednio podejmujących problem elementarnych składników życia, jest powszechnie akceptowana teoria komórkowa, według której komórki są najprostszą formą życia, podstawową jednostką strukturalno-funkcjonalną istot żywych Ten paradygmat badawczy (teoria komórkowa), wstępnie posłużył Profesorowi Wnukowi do dyskusji nad zasadniczymi aspektami uniwersalnej i najprostszej formy życia: aspekt organizmalny, redukcjonistyczny, minimalnego genomu koniecznego do istnienia najmniejszej komórki . Pozwoliło to ująć problem najmniejszych mikroorganizmów (nanobakterie, nanoby, wirusy, wirusoidy, replikony, priony, specyficzne molekuły organiczne, struktury subkomórkowe) w kontekście fundamentalnych kwestii fi lozoficzno-przyrodniczych, takich jak: przepływ informacji biologicznej, kauzalna interpretacja informacji genetycznej, zestaw podstawowych własności specyfikujących materię ożywioną, granica żywe – nieżywe, kryteria życia .

Ta szeroka, empiryczno-teoretyczna perspektywa badawcza pozwoliła wskazać na ograniczony charakter zastosowania paradygmatu komórkowego do interpretacji mikroświata biotycznego i poszukiwania elementarnych jednostek życia . Alternatywnego paradygmatu badawczego – zdaniem Jubilata – dostarczają współczesne próby formułowania modeli minimalnego systemu żywego (koacerwaty, mikrosfery, bioidy, chematony, biosystemy autopoietyczne) oraz próby zsyntetyzowania wyników wielokierunkowych badań nad naturą życia . Wśród nowszych kierunków badawczych szczególną uwagę zwrócił na szanse, jakie otwierają się przed badaczami nanonauki, stanowiące fundament nanotechnologii . Mogą one zrewolucjonizować ujęcie problemu elementarnej jednostki życia, gdyż np można będzie na nowo przedyskutować propozycję modelu bioelektronicznego procesów samoorganizacji, intra- i inter- komunikacji w materii ożywionej Ta ostania propozycja – model bioelektroniczny elementarnych procesów życiowych – otwiera nowe perspektywy badawcze w nanonaukach i filozofii biologii na temat natury, genezy i ewolucji życia

Profesor Wnuk podjął w prezentowanej monografii złożoną „próbę rekonstrukcji historii postępu wiedzy dotyczącej idei elementarnej jednostki życia, próbę analizy sporów i ich rozstrzygnięć, stosowanych pojęć, języka, założeń filozoficznych, które leżą u podstaw interpretacji zarówno danych obserwacyjnych i doświadczalnych, jak i hipotez i teorii”^[16] . Szczególnie cenne jest ukazanie „nowego pola dociekań filozoficznych obejmującego bardzo współczesną i przyszłościową poznawczo i pragmatycznie problematykę natury życia na poziomie jego procesów nanoskalowych (nanonauki, nanotechnologie)”. Istotnym novum jest ukazywanie perspektywy astrobiologicznej omawianej kwestii . Nic więc dziwnego, że bogata historia intelektualna dorobku Jubilata usprawnia go do napisania kolejnego tomu, który zawierałby własną wizję modeli „atomów życia” uwzględniającą tego rodzaju procesy oraz fakt, „że życie jest świadomym istnieniem, manifestującym się w różnych formach i ich poziomach organizacji”^[17], a tym samym rozwijałby filozofię nanobiologii jako nowego działu filozofii biologii^[18] .

Szerzej zaprezentowany tom jest fascynującą lekturą nawet dla nieprzyrodnika, jest napisany nadzwyczaj prosto, co dotyczy języka oraz porządkującego i rozumiejącego toku wypowiedzi, mimo że Autor operuje ogromnym materiałem, a na wielu stronach tekst główny jest skromniejszy niż rozbudowane przypisy, nierzadko stanowiące dokumentację nawet nie zdań, ale wręcz występujących w tych zdaniach pojęć. Nic dziwnego więc, że zestaw bibliograficzny, rejestrujący pozycje głównie w języku angielskim, jest zawarty na ponad 50 stronach. Jest to świetna synteza o cechach równocześnie najlepszego podręcznika i błyskotliwej monografii, której rezultaty badawcze – obok ogromnych osiągnięć w aspekcie przeglądowym, przez zreferowanie dziejów fundamentalnej dla nauk biologicznych i filozofii biologii kwestii natury życia, tłumacząc przy tym nienachalnie sens coraz to bardziej dziwnie skonstruowanych terminów – są formułowane najczęściej w kategoriach pytań Są to jednak pytania dobrze postawione, czyli znakomicie osadzone w literaturze przedmiotu, zwłaszcza przez ukazanie niewystarczalności koncepcji traktujących komórkę jako najmniejszą jednostkę życia . Profesor Wnuk cierpliwie przedstawia wielość formułowanych współcześnie perspektyw, wskazując rzetelnie, wręcz z sympatią ich zalety i ograniczenia, dyskretnie tylko zaznaczając swe preferencje, nawet w kwestii fundamentalnego sporu witalizmu (swoistość, nieredukowalność życia, zwłaszcza odnoszonego do całego organizmu) z mechanicyzmem (ujęcie fizyczne, chemiczne) . Ujawnia to złożoną, ale przecież zborną sylwetkę intelektualną dojrzałego ze wszech miar badacza, w praktyce bardziej chyba przyrodnika i historyka niż filozofa, ale równocześnie stawiającego właśnie filozoficzne pytania, fundamentalne, z których zrezygnowali przyrodnicy, mający zwyczaj opowiadać się za jednym z rozwiązań i koncentrujący się na poszczególnych elementach strukturalnych badanych istot żywych . Dzięki temu szczęśliwemu splotowi trojakich profesji możliwe było napisanie monografii podejmującej z najwyższą prostotą kwestię natury życia, skomplikowaną niezmiernie (metodologicznie, historycznie i systematycznie) Jubilat unika przy tym prześlizgiwania się na poziomie ogólników, ideologii czy publicystycznej paranauki, a koncentruje się na fundamentalnym zagadnieniu, jakim jest pytanie o naturę elementarnej jednostki życia

Cóż więc dziwnego, że tom ten spotkał się ze znakomitą oceną już recenzentów wydawniczych:

Autor wykonał niezwykle rzetelną pracę naukową, poszukując odpowiedzi na pytanie o pochodzenie i kształtowanie się idei najmniejszej, podstawowej jednostki życia [ .. . ]. Monografia ta zapełnia lukę w analizach dotyczących filozofii przyrody ożywionej i biofilozofii (Anna Latawiec).

Monografia ta stanowi oryginalną próbę charakterystyki granicy mikroświata biotycznego. Należy podkreślić, że jest to pierwsza w literaturze światowej praca, która tak szeroko referuje, systematyzuje i proponuje kierunki nowych badań naukowych i filozoficznych w tym zakresie. [ .. .] Publikacja ta jest wyczerpującym i erudycyjnym przewodnikiem po współczesnych granicach mikroświata biotycznego, zawierającym bardzo dobrze udokumentowaną źródłowo historię eksploracji tych granic oraz komentarze filozoficzno-historyczne umieszczające odnośne badania w horyzoncie fundamentalnych problemów natury życia (Zbigniew Wróblewski).

Bogate spektrum badawcze, mierzone nie tylko liczbą monografii autorskich, redagowanych tomów, lecz także sporą liczbą artykułów, zestawionych w niniejszej publikacji jubileuszowej, jest istotnym, ale przecież nie jedynym osiągnięciem działalności Profesora Wnuka jako nauczyciela akademickiego. Co więcej, ta pozabadawcza działalność wydaje się równie cenna, nie tylko dlatego, że wymagała odmiennych usprawnień, ale i trudu, a nawet bezinteresownej ofiarności, zwłaszcza iż pochłaniała mnóstwo czasu, ograniczając możliwości badawcze i twórczość naukową, nie mówiąc o tym, że przy obecnych, gwałtownych przecież reformach nauki, dostarczała mnóstwa stresów, które nie pomagały w pomnażaniu dorobku naukowego

Profesor Marian Wnuk jest doświadczonym nauczycielem akademickim, wykładającym przedmioty przyrodnicze i filozoficzne, początkowo – jak zasygnalizowano wyżej – w lubelskiej Wyżej Szkole Inżynierskiej, a następnie na KUL . Zwraca uwagę bogate i złożone spektrum tematyczne tych zajęć, najczęściej interdyscyplinarnych, w których problematyka filozoficzna wyrasta z danych fizyki, chemii i biologii, po części informatyki . Z natury rzeczy były to zajęcia pracochłonne, bo specjalistyczne i zmienne tematycznie, najczęściej o charakterze monograficznym Powiązanie tematyki badawczej z dydaktyką zaowocowało jednak pracami doktorskimi i magisterskimi z tej problematyki . Jubilat jest promotorem 75 prac magisterskich i 6 prac doktorskich .

Uwidaczniające się od początku pracy w szkolnictwie wyższym zacięcie pedagogiczne znalazło wyraz także w ramach Podyplomowego Studium Kwalifikacyjnego „Przyroda” dla nauczycieli . Studium to odpowiadało na potrzeby reformy szkolnej, wprowadzającej ten interdyscyplinarny przedmiot na różnych poziomach kształcenia . Instytut Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych KUL, mający przeszło półwieczne doświadczenie w tej dziedzinie, nieprzypadkowo pod kierunkiem Profesora Wnuka przygotował projekt nowego kierunku studiów „przyrodoznawstwo i filozofia przyrody”. Ten unikatowy w skali Polski projekt, po zatwierdzeniu przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, wdrożono na Wydziale Filozofii KUL . Co więcej, Jubilat kierował opracowaniem programów dla fakultatywnych specjalizacji nauczycielskich do nauczania na II i IV etapie edukacyjnym przyrody i ścieżek pobocznych oraz filozofii wraz z etyką.

Kierowanie tym projektami dydaktycznymi wynikało z aktywności Profesora Wnuka jako prodziekana Wydziału Filozofii ds . Studenckich (2002-2005) oraz kierownika Sekcji Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych (1999-2002) i dyrektora Instytutu Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych (2008-2015) . Jako prodziekan był członkiem kilku komisji senackich, m. in . komisji ds. dydaktyki i wychowania, komisji ds . studentów, komisji ds . młodzieży, komisji ds . stypendiów fundowanych, a także koordynatorem programu Socrates/Erasmus. Uczestniczył w przygotowaniu obszernej dokumentacji akredytacyjnej kierunku „filozofia” dla Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej i Polskiej Komisji Akredytacyjnej . Przez wiele lat był przewodniczącym lub członkiem Wydziałowej Komisji Rekrutacyjnej . Dokonania organizacyjne Jubilata wpisują się w pracochłonne wdrażanie reformy bolońskiej .

Profesor Wnuk zajmuje ważną pozycję w ogólnopolskim ruchu naukowym i filozoficznym . Jest członkiem sześciu stowarzyszeń naukowych, niektórych już niemal od 30 lat, np . Polskiego Towarzystwa Biofizycznego, w którym pełnił funkcję członka komisji rewizyjnej . Nie do przecenienia jest jego aktywność w Towarzystwie Naukowym KUL, w którym przez wiele lat był członkiem komisji rewizyjnej oraz członkiem redakcji i sekretarzem redakcji zasłużonych „Roczników Filozoficznych”. Był też członkiem Komisji Rewizyjnej Oddziału Lubelskiego Polskiego Towarzystwa Filozoficznego . Nic dziwnego, że tę wielowymiarową działalność uhonorowano m . in . Złotym Medalem za długoletnią służbę i Medalem KEN oraz nagrodami Rektora KUL

Podsumowując tę działalność, można wskazać na kilka zasadniczych rysów postawy naukowej Jubilata Przede wszystkim zwraca uwagę stała dbałość o rozwój samoświadomości metanaukowej, która nieustannie towarzyszy badaniom przedmiotowym Poruszanie się w obrębie kilku dyscyplin naukowych, na dodatek w ramach różnych dziedzin (nauki przyrodnicze, humanistyczne, filozoficzne), wymaga systematycznego „monitoringu” tego, co jest przedmiotem badań oraz kiedy następuje przejście do innego zbioru problemów, zmiana siatki pojęciowej i metod badawczych . Podejmując interdyscyplinarne wędrówki badawcze, tyleż fascynujące, co i niebezpieczne, dzięki dyscyplinie metaprzedmiotowej Profesor Wnuk unika zagrożenia postawą płytkiego zbieractwa ciekawostek lub też prowokacji intelektualnych, sprawnie przechodzi czyściec purystycznej krytyki wyznawców ideałów wąskich specjalizacji . Jest to możliwe dzięki preferencji rzetelnego ujęcia syntetyzującego właściwego dojrzałym filozofom przyrody, przekraczającym wygodny poziom wąskiej przedmiotowo analityczności, ale równocześnie unikając produkowania popularnonaukowych syntez, pochopnego formułowania wniosków ogólnych na kanwie analizy kilku przykładów lub szybkich generalizacji Ujęcie syntetyczne wymaga jednak systematycznego i żmudnego zbierania danych empirycznych – właśnie owoców ujęcia myślenia analitycznego – o czym świadczy własna, perfekcyjnie sporządzana baza bibliograficzna stale wzbogacana przez Jubilata . Celem tego modelu uprawiania nauki ostatecznie nie jest jednak formułowanie historycznych streszczeń Przywoływany często przez Profesora Wnuka węgierski biochemik Alberta Szent-Gyorgyi zwykł mawiać: „Pracą naukową jest widzieć, co wszyscy widzą, i myśleć, jak nikt nie myśli”^[19] . Cóż dziwnego, że dzięki takiemu ideałowi nauki możliwe okazało się formułowanie śmiałych, nowatorskich koncepcji, choć zawsze z przesadną skromnością, że mają one tylko status hipotez, częściowo tylko skonfirmowanych i czekających na dopracowanie Wczytując się w teksty Jubilata, można zrekonstruować drogę prowadzącą do wspomnianych syntez, która wiedzie w artykułach przeglądowych m in przez wzorcowo przeprowadzone analizy metanaukowe, zestawienia aktualnych badań, analizy porównawcze, dyskusje stanowisk, wyodrębnianie tendencji badawczych, formułowanie nowych syntez i hipotez Osiągane na tej drodze generalizujące wnioski – po odpowiednich zabiegach interpretacyjnych – Profesor Wnuk włączał do teorii filozoficznych

Zespoleniu inwencyjnej śmiałości i skrupulatności sprzyja twórczo rozwinięta postawa intelektualna właściwa niewątpliwemu mistrzowi Jubilata, czyli ks . prof. Sedlakowi. Profesor Wnuk przejął od niego pewną formę sceptycyzmu w stosunku do filozofii spekulatywnej w obrębie badań nad przyrodą, która nie korzysta z wyników nauk przyrodniczych . Nie popadł jednak w kult jednostkowych faktów, dzięki odważnemu ujęciu syntetycznemu. Wyznał:

W 1973 roku zetknąłem się z niezwykle interesującą książką popularnonaukową pt. U źródeł nowej nauki – Paleobiochemia (seria: Omega, t . 246, Warszawa: Wiedza Powszechna 1973), której autorem był ks. doc. prof. Włodzimierz Sedlak z KUL-u […]. Z perspektyw czasu okazało się, że wywarł on bodaj największy wpływ na kierunek moich zainteresowań naukowych^[20] .

Wpływ ten jednak nie miał charakteru dogmatycznego, ale przechodził przez krytyczne filtry, które obrazowo przedstawiał jako czesanie rozczochranych myśli swojego Mistrza . A więc porządkował, precyzował, korygował i rozwijał tak, aby to co istotne i oryginalne w koncepcjach ks Sedlaka, mogło stać się trwałym osiągnięciem biologii teoretycznej Jeśli więc działalność naukowa Profesora Wnuka stanowi aspektywne rozwinięcie wizjonerskich intuicji badawczych prof. Włodzimierza Sedlaka, to jednak w każdym przypadku jest to dokonanie samodzielne, pogłębione, udokumentowane, także krytyczne Jubilat nie obawia się postawić poważnego zarzutu redukcjonizmu wobec jego idei homo electronicus, nie mówiąc o wykazywaniu przykładów niedookreślania nawet centralnych kategorii . Należy jednak podkreślić swoistą intelektualną wierność wobec swojego nauczyciela, czego świadectwem są publikacje na temat niekonwencjonalnej osobowości i twórczości ks. prof. Sedlaka i wielkoduszna działalność w towarzystwie kultywującym jego tradycję

Cóż więc dziwnego, że podejście Jubilata, ogromnie ostrożne w formułowaniu kategoryzacji analizowanych koncepcji i unikające ocen o charakterze ideologicznym, będące świadectwem głębokiej kultury intelektualnej, tyleż filozoficznej, co naukowej, przynosi chlubę kulowskiemu środowisku filozofów przyrody i przyrodoznawstwa, aktywnemu od założenia Uczelni, zwłaszcza w formie funkcjonującego pod różną nazwą w latach 1957-2015 Instytutu Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych^[21] . Na jego działalność zwróciła uwagę PKA, która filozofii kulowskiej – jako jedynemu kierunkowi z tej dyscypliny w wymiarze ogólnopolskim – nadała wyróżnienie, zwracając uwagę, że „cechą charakterystyczną Wydziału Filozofii KUL jest symbioza filozofii i przyrodoznawstwa”^[22] . Reflektując z prawdziwym respektem i wdzięcznością twórczość Jubilata, można w końcu wyrazić nadzieję, że aktualne jest tyleż naukowe, co ideowe przesłanie wyrażone przez Feynmana w lapidarnej formie tytułu wykładu z 1959 r. „Tam na dole jest mnóstwo miejsca”. W istocie, krytyczny filozof przyrody i nauk przyrodniczych może z sukcesem odważyć się nurkować w głąb, bardzo głęboko, bo aż do świata rozmiarów „nano”, gdzie nie dociera jeszcze pełne światło empirii i gotowych narzędzi badawczych, ale światło to odsłania dostatecznie przestrzeń dla twórczej działalności wolnego i ciekawego umysłu . Czyż więc swoista służba Jubilata genius vitae nie była fascynująca? Z całą pewnością nie była również daremna.

Ks. Stanisław Janeczek (KUL), Zbigniew Wróblewski (KUL)

^[1] Cyt. za: S . Butryn, Albert Einstein o nauce, jej funkcjach i celach, „Zagadnienia Naukoznawstwa” 2011, nr 3(189), s. 357.

^[2] Zob. J. Woleński, Epistemologia. Poznanie, prawda, wiedza, realizm, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2005, s. 60 . Formułuje się nawet tak radykalną tezę, że poznanie dostarczane przez naukę wyklucza potrzebę, a nawet możliwość każdego innego poznania . W. V. Quine, Epi­stemologia znaturalizowana, w: tegoż, Granice wiedzy i inne eseje filozoficzne, tłum. B. Stanosz, Warszawa: PIW 1986, s. 106-125.

^[3] Zob. W. Sady, Spór o racjonalność naukową. Od Poincarego do Laudana, wyd. 2, Toruń: Wydaw­nictwo UMK 2013, s. 391-403.

^[4] Por. C. P. Snow, Dwie kultury, tłum . T. Banaszak, Warszawa: Prószyński i S-ka 1999; Trzecia kul­tura, red. J. Brockman, tłum . P. Amsterdamski i in . , Warszawa: CIS 1996.

^[5] W. Krajewski, Współczesna filozofia naukowa. Metafilozofia i ontologia, Warszawa: Wydział Fi­lozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego 2005.

^[6] Zob. M. Heller, Jak możliwa jest „filozofia w nauce”?, „Studia Philosophiae Christianae” 22(1986), z. 1, s. 7-19; J. Turek, Problem wyboru najlepszego wyjaśniania filozoficznego faktów naukowych, „Studia Philosophiae Christianae” 45(2009), nr 1, s. 179-199.

^[7] Zob. A. Bronk, S . Majdański, Klasyczność filozofii klasycznej, „Roczniki Filozoficzne” 39- 40(1991-1992), z. 1, s. 367-391.

^[8] M . Wnuk, Autoreferat. Informacja o zainteresowaniach i osiągnięciach w działalności naukowo-

badawczej oraz dydaktycznej, Lublin 2013, s. 3 (maszynopis).

^[9] Tamże, s . 5 .

^[10] Tenże, Rola układów porfirynowych w ewolucji życia, [seria: Z Zagadnień Filozofii Przyrodo­znawstwa i Filozofii Przyrody, t . 9, red. M. Lubański, S . W. Ślaga], Warszawa: Wydawnictwo ATK 1987, s. 225.

^[11] Tenże, Istota procesów życiowych w świetle koncepcji elektromagnetycznej natury życia. Bioelek- tromagnetyczny model katalizy enzymatycznej wobec problematyki biosystemogenezy, Lublin: RW KUL 1996, s. 207.

^[12] Tamże, s . 208-209.

^[13] Tenże, Autoreferat, s . 6 .

^[14] Tamże

^[15] R . P. Feynman, R. B. Leighton, M. Sands, Feynmana wykłady z fizyki, t . 1, cz. 1, tłum . R . Gajewski,

21. Królikowska, M. Grynberg, T. Butller, Warszawa: PWN 1974, s. 21.

^[16] M . Wnuk, Autoreferat, s . 7 .

^[17] Tenże, Geneza i rozwój idei elementarnej jednostki życia. W kierunku filozofii nanobiologii, Lub­lin: Wydawnictwo KUL 2013, s . 173 .

^[18] Tamże, s. 15 .

^[19] Cyt. za: tenże, Rola układów, s. 221.

^[20] Tenże, Autoreferat, s . 4.

^[21] Tenże, Instytut Filozofii Przyrody i Nauk Przyrodniczych, w: Encyklopedia 100-lecia KUL, t. 1, red. E . Gigilewicz i in . , Lublin: Wydawnictwo KUL, s . 351-352.

^[22] Uchwała nr 1035 /2011 Prezydium Polskiej Komisji Akredytacyjnej z dnia 8 grudnia 2011 r. w sprawie oceny jakości kształcenia na kierunku „filozofia” na Wydziale Filozofii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II na poziomie studiów pierwszego stopnia oraz jednoli­tych studiów magisterskich

[/tab]
[/tabs]