Czy Wilhelm Röntgen odkrył promieniowanie rentgenowskie?

Powszechnie zaakceptowana jest teza, że promieniowanie X, później znane w Polsce i Niemczech jako promieniowanie rentgenowskie, odkrył Wilhelm Konrad Röntgen (1845-1923) w 1895 roku. Nazwa ,,promieniowanie X” została zaproponowana przez samego Roentgena, wkrótce po jego słynnych eksperymentach z nowym promieniowaniem przeprowadzonych na przełomie 1895 i 1896 roku.

Na posiedzeniu naukowym z 23 stycznia 1896 roku Towarzystwa Przyrodniczo-Lekarskiego w Würzburgu (Physikalisch-Medizinische Gesellschaff zu Würzburg) pokazane przez Roentgena zdjęcie  ręki wywołał jednak tak wielki entuzjazm, że obecny na tym posiedzeniu szwajcarski anatom i fizjolog Rudolph Albert von Kölliker (1817-1905) zaproponował nazwać nowe promieniowanie promieniowaniem Roentgena.  Propozycja spotkała się z uznaniem i wkrótce w całych Niemczech zaczęto mówić o promieniowaniu rentgenowskim. Natura tego promieniowania (zakres widma  elektromagnetycznego o bardzo wysokiej częstotliwości generowany podczas hamowania swobodnych elektronów) została poznana jednak dopiero dwadzieścia lat po jego odkryciu. Warto pamiętać, że konwencjonalnie przyjmuje się, iż odkrycie elektronu miało miejsce w 1897 roku (J. J. Thomson), zaś  pierwszy model budowy atomu Bohra został opracowany dopiero w 1913 roku. Jednakże wielkie  praktyczne znaczenie nowego promieniowania, dzięki jego zastosowaniom diagnostycznym i terapeutycznym w medycynie, spowodowało, że ranga odkrycia promieniowania X była o wiele większa niż ranga odkrycia np. promieniowania gamma.

Sam Röntgen miał świadomość wkładu innych uczonych w odkrycie nowego promieniowania. Już 28 listopada 1895 roku  przedstawił przewodniczącemu Fizycznego Towarzystwa Medycznego w Würzburgu  wstępny raport pt. Über eine neue Art von Strahlen. Vorläufige Mitteilung (O nowym rodzaju promieniowania), w którym  wspomina o zasługach, jakie mieli inni naukowcy dla odkrycia promieni X. W raporcie wymienił  Heinricha Ruhmkorffa (1803-1877), gdyż używał opracowanej przez niego cewki indukcyjnej. Następnie wskazał na Johanna Hittorfa (1824-1914), który odkrył promienie katodowe i udoskonalił lampę próżniową oraz Williama Crooksa (1932-1919) – gdyż jego lampy były w powszechnym użyciu, i to on wykazał, że promienie katodowe odchylają się w polu magnetycznym. Nie wspomniał jednak ani w tym raporcie, ani w późniejszych swoich pracach na temat nowego rodzaju promieniowania o Iwanie Puluju (1845-1918). Rzecz tym bardziej dziwna, że znali się dobrze. Byli rówieśnikami. Obaj urodzili się w tym samym 1845 roku. Wilhelm 27 marca a Iwan 2 lutego. Obaj  zrobili doktorat u tego samego profesora  – Augusta Kundta (1838-1894) i pracowali na uniwersytecie w Strasburgu w tym samym czasie. W  bieżącym roku 31 stycznia mija dokładnie 100 lat od śmierci Iwana Puluja. Warto zatem przypomnieć  tego zapomnianego w Polsce fizyka, który staje się coraz bardziej sławny na Ukrainie.

Puluj zbudował prototyp lampy rentgenowskiej już na początku lat osiemdziesiątych XIX wieku, ale promieniowania X nie wyodrębnił z promieniowania katodowego. Publikował rezultaty swych prac badawczych w takich  czasopismach jak: ,,Luminous Electrical Matter i Fourth State of Matter” i  ,,Notes of the Austrian Imperial Academy of Sciences”, lecz wyrażał w nich swe idee w niejasny sposób, stosując trudną i przestarzałą terminologię. Po doniesieniach Roentgena był  w stanie szybko wykorzystać swoje wcześniejsze prace.  Zrobił zdjęcie świnki morskiej mającej śrut w nodze, które opublikował 31 stycznia 1896 roku w czeskim czasopiśmie „Svetozor”. Jego fotografie były lepszej jakości niż fotografie Roentgena. Publikował swoje prace dokumentujące dokonania fotograficzne także po niemiecku (Über die Entstehung der Röntgen’schen Strahlen und ihre photographische Wirkung ,,Wiener Berichte” II Abt. 1896, Bd. 105, 228-238).

Puluj miał też większe rozeznanie w medycznych zastosowaniach nowego rodzaju promieniowania. To jednak Roentgen stał się ikoną promieniowania X, chociaż zasługi dla odkrycia tego promieniowania Philippa von Lénárda (1862-1947) – asystenta Heinricha Hertza – były też ogromne. W uznaniu tych zasług w okresie III Rzeszy promieniowanie X w podręcznikach do fizyki nazywało się promieniowaniem Lenarda.

Roentgen zyskał rozgłos dzięki własnym zasługom, które polegały m.in. na tym, że jako  pierwszy fizyk rozpoznał odrębność nowego promieniowania od tzw. promieniowania katodowego i po raz pierwszy rozpoczął systematyczne badanie promieniowania X. Ważna okazała się także strategia Roentgena. Już  na początku 1896 roku  przesłał reprint swojego raportu (11 stron) z kopią radiogramu dłoni żony  i kilku innych obiektów do znanych niemieckich i  zagranicznych fizyków. Raport otrzymali  m.in. Arthur Schuster w Manchesterze, Friedrich Kohlrauch w Getyndze, Lord Kelvin w Glasgow, Henri Poincaré w Paryżu oraz Franz Exner w Wiedniu. Franz Exner – przyjaciel Röntgena  – oprócz kopii raportu otrzymał też zdjęcie rentgenowskie broni myśliwskiej będącej własnością Röntgena, z jego uwagami zamieszczonymi na marginesach. To  osobliwe zdjęcie Exner pokazał  grupie naukowców, wśród których był Ernest Lecher (1856-1926). Jego ojciec Zacharias K. Lecher był wydawcą Vienna Presse. Już 5 stycznia 1896 r. czasopismo wiedeńskie ,,Neue Freie Presse”, na stronie tytułowej, zamieściło artykuł opisujący odkrycie promieni X i sugerujący, że te nowe promienie mogą być użyteczne dla celów diagnostyki medycznej. Następnego dnia 1896 (6 stycznia) Londyński Times przekazał wiadomość o odkryciu promieniowania rentgenowskiego.Wkrótce cały świat dowiedział się, że jedynym odkrywcą  nowego promieniowania był Wilhelm  Roentgen. Kiedy uczony ten za to odkrycie w roku 1901 został pierwszym  laureatem (w dziedzinie fizyki) nowej nagrody zwanej później  Nagrodą Nobla jego pozycja jako odkrywcy niesłychanie ważnego dla ludzkości promieniowania została definitywnie ustalona.Warto jednak pamiętać o mniej znanych ojcach tego sukcesu!